تحلیلی بر نقش رستم‌‌خان گرجی در جنگ‌های ایران و عثمانی(1012-1045ق): وان، هرسین، حله و ایروان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار تاریخ، گروه تاریخ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی(ره)

چکیده

رستم­خان به‌عنوان یک غلام گرجی از چهره­های مؤثر در تاریخ نظامی ایران عهد صفوی بشمار می­آید. او در سایۀ هوش و ذکاوت خود به عالی­ترین منصب نظامی یعنی سپهسالاری در عهد صفوی دست‌یافت، و صوفی­وار و فداکارانه به دفاع از مرزهای صفوی در شمال غرب و غرب ایران پرداخت. پژوهش حاضر با تکیه‌بر روش توصیفی و تحلیلی به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که رستم­خان گرجی در جنگ‌های ایران و عثمانی در مناطق وان، هرسین، حله و ایروان چه نقشی ایفا نمود و عملکرد او در این میدان چه نتایجی را در پی داشت؟ فرضیۀ اصلی پژوهش این است که شواهد موجود یک رابطۀ دو سویه­ای از میزان شناخت رستم­خان نسبت به مهارت‌های نظامی و موقعیت جغرافیایی منطقه، و همچنین درک صحیح و دقیق او از شدت خصومت عثمانی‌ها با صفویان و مطامع آن‌ها در گرجستان را نشان می­دهد. یافته‌های تحقیق ضمن تأیید این مدعا نشان می­دهد که حضور تاریخی رستم­خان و پیروزی‌هایش در جنگ‌های مورداشاره به تحکیم و تثبیت امنیت مرزهای شمال غربی ایران تا سقوط دولت صفوی کمک مؤثری کرد. همچنین عثمانی‌ها مجبور شدند در معاهدۀ ذهاب از گرجستان و آذربایجان چشم‌پوشی کنند؛ و تحرکات نظامی آن‌ها نیز در آن حدود تا شروع یورش افغان‌ها به اصفهان متوقف گردید. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Role of Rostam Khan Gorji in the Iran-Ottoman Wars (1011-1045 AH): Van, Harsin, Hillah and Yerevan

نویسنده [English]

  • Mohsen Bahramnejad
Associate Professor, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Imam Khomeini International University
چکیده [English]

Rostam Khan, as a Georgian slave, was one of the most influential figures in the military history of Safavid Iran. Thanks to his intelligence and ingenuity, he achieved the highest military position, namely Sepahsalari in the Safavid era and Sufi-like and devotedly defended the borders of the North West and West of Iran. The present study, taking a descriptive and analytical approach, seeks to explain the basic question of the picture Safavid sources depict of Rostam Khan's military action against the Ottomans in the areas of Van, Harsin, Hillah, and Yerevan. The main hypothesis of the research is that the available evidence shows a two-way relationship between Rostam Khan's knowledge of military skills and geographical location of the region, as well as his correct understanding of the intensity of Ottoman hostility to Safavids and their coveted things in Georgia. The findings, while confirming this claim, show that the historical presence of Rostam Khan and his victories in the mentioned wars helped to strengthen the security of the northwestern borders of Iran until the fall of the Safavid government. Moreover, the Ottomans were forced to give up the lands of Georgia and Azerbaijan in the Treaty of Zahab, and their military movements stopped in that area until the beginning of the Afghan invasion of Isfahan.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shah Abbas I
  • Shah Safi
  • Rostam Khan Sepahsalar
  • Iran
  • Ottoman
  1.                                                                     

    1. استرآبادی، حسن بن مرتضی­حسینی (1366)، تاریخ سلطانی: از شیخ­صفی تا شاه­صفی، تصحیح احسان اشراقی، تهران: علمی.
    2. اشراقی، احسان (1379)، «رستم­خان سپه‌سالار صفوی به روایت بیژن یکی از واقعه­نگاران»، تاریخ: ضمیمۀ مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، س.1، ش.1، بهار.
    3. اصفهانی، محمدمعصوم بن خواجگی (1368)، خلاصه­السیر، به اهتمام ایرج افشار، تهران: علمی.
    4. امامی­خویی، محمدتقی (1395)، تاریخ امپراتوری عثمانی، تهران: سمت.
    5. اولئاریوس، آدام (1369)، سفرنامه، ترجمۀ حسین کردبچه، ج 2، تهران: کتاب برای همه.
    6. بابایی، سوسن و دیگران (1390)، غلامان خاصه: نخبگان نوخاستۀ دوران صفوی، ترجمۀ حسن افشار، تهران: نشر مرکز.
    7. بدلیسی، شرف­خان بن شمس­الدین (1377)، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، به اهتمام ولادیمیر ولییامینوف زرنوف، تهران: اساطیر.
    8. برن، رهر (2537)، نظام ایالات در دورۀ صفویه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    9. بیجن تاریخ صفوی­خوان، تاریخ رستم­خان سپه‌سالار گرجی، نسخۀ میکروفیلم، مرکز اسناد و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ 3927.
    10. ترکمان، اسکندربیگ (1317)، ذیل عالم آرای عباسی، به اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران: انتشارات اسلامیه.
    11. تفرشی، ابوالمفاخربن فضل­الله حسینی سوانح­نگار (1388)، تاریخ شاه­صفی (تاریخ تحولات ایران در سال‌های 1038-1052ﻫ ق.)، ضمیمۀ کتاب، مبادی تاریخ زمان نواب رضوان مکان (شاه­صفی)(تاریخ تحولات ایران در سال‌های 1038-1041ﻫ.ق.)، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن بهرام­نژاد، تهران: میراث مکتوب.
    12. ثواقب، جهانبخش (1391)،«سازمان سپاه و صاحب‌منصبان نظامی عصر شاه­صفی (1038-1052ق)»، مجلۀ تاریخ اسلام و ایران، سال 22، دورۀ جدید، ش.14، پیاپی 101، تابستان.
    13. جنابدی، میرزابیگ بن حسن (بی­تا)، روضه­الصفویه، 3ج، بی­جا: بی­نا.
    14. چلبی، اولیاء (1364)، کرد در تاریخ همسایگان؛ سیاحتنامۀ اولیاء چلبی، ترجمۀ فاروق کیخسروی، ارومیه: صلاح­الدین ایوبی.
    15. روزنامه سفر سلطان‌مراد چهارم به ایروان و تبریز (۱۰۴۴ - ۱۰۴۵ ھ.ق)(1390)، تصحیح و مقدمه یونس زیرک. ‏‫منزل‌نامه بغداد (۱۰۴۸-۱۰۴۸ ھ.ق)، تصحیح و مقدمه خلیل ساحللی‌اوغلو؛ ‏‫ترجمه از ترکی ‌عثمانی، مقدمه، توضیحات و پیوست‌ها نصرالله صالحی، تهران: طهوری.
    16. روملو، حسن­بیگ (1357)، احسن­التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوائی، تهران: بابک.
    17. شاملو، ولی­قلی بن داودقلی (1375)، قصص­الخاقانی، تصحیح حسن سادات ناصری، 2ج، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    18. شیرازی، عبدی­بیگ (1369)، تکمله­الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوائی، تهران: نشر نی.
    19. صالحی، نصرالله (1388)، «لشکرکشی سلطان­مراد چهارم به ایروان و تبریز: علل و نتایج (1045-1044ق.)»، مجلۀ تاریخ اسلام و ایران، سال 19، دورۀ جدید، ش.1، پیاپی 75، بهار.
    20. صفوی، شاه­طهماسب (1363)، تذکرۀ شاه­طهماسب، تصحیح امرالله صفری، تهران: شرق.
    21. صفویان: خلاصه­التواریخ-تاریخ ملاکمال (1334)، تصحیح ابراهیم دهگان، اراک: فروردین.
    22. قزوینی، منشی­بوداق (1378)، جواهرالاخبار، تصحیح محسن بهرام­نژاد، تهران: میراث مکتوب.
    23. قزوینی، میرزامحمدطاهر وحید (1383)، تاریخ جهان آرای عباسی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات سیدسعید میرمحمد صادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    24. قزوینی­اصفهانی، محمدیوسف واله (1382)، ایران در زمان شاه­صفی و شاه­عباس دوم (خلدبرین)، تصحیح و تعلیق و توضیح و اضافات دکتر محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
    25. مستوفی، محمدمحسن (1375)، زبده­التواریخ، تهران: دانشگاه تهران.
    26. مائدا، هیروتاکه (1396)، چهار دودمان گرجی در عصر صفوی، ترجمه و تحشیه مصطفی نامداری منفرد، تهران: تمثال.
    27. منشی، اسکندربیگ (1377)، تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، 3ج، تهران: دنیای کتاب.
    28. منشی­قمی، احمدبن حسین (1383)، خلاصه­التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، 2ج، تهران: دانشگاه تهران.
    29. مهدوی، عبدالرضا هوشنگ (1364)، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفوی تا پایان جنگ دوم جهانی، تهران: امیرکبیر.
    30. مهمان­نواز، محمود؛ سیاهپور، کشواد (1395)، «نقش خاندان باگراتیان گرجستان در تثبیت قدرت شاه­صفی (1052-1038)»، مطالعات اوراسیای مرکزی، دورۀ 9، شمارۀ 2، پاییز و زمستان.
    31. نفیسی، علی­اکبر (2535)، فرهنگ نفیسی ناظم­الاطباء، ج 3، تهران: کتابفروشی خیام.
    32. یحیائی، علی؛ گنجی هرسینی، اعظم (1397)، «اقدامات قرچغای خان و خاندان او در دوره صفویه»، تاریخ و فرهنگ، سال 50، شمارۀ 1، شمارۀ پیاپی 100، بهار و تابستان.
    33. AKGÜNDÜZ, Ahmed (1996), "Gedik", Türkiye Diyanet Vakfi Islam
    34. Ansiklopedisi (TDVIA), Vol.13.
    35. Rota, Giorgio (2009), La Vita E I Tempi Di Rostam Khan (Edizione E Traduzione Italiana Del MS. British Library Add 7,655), Wien: OAW.
    36. Toumanoff, C. (1988), "Bagratids", Encyclopedia Iranica, Vol.3, Fasc. 4.