گونه‌شناسی تحولات و ساختار قدرت نظامی مُرابِطون (441- 541 هـ.ق/ 1049- 1147م)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، عضو هیئت علمی مجتمع آموزش عالی اسفراین، گروه معارف اسلامی، اسفراین، خراسان شمالی، ایران

چکیده

مُرابِطون به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دولت‌های اسلامی در قرن پنجم هجری/ یازدهم میلادی، پس از تثبیت قدرت و ایجاد مشروعیت، مغرب و اندلس را تحت حاکمیت خود درآوردند. آن‌ها نخست جنبش خود را در صحرا ایجاد کرده و سپس با برنامه‌ریزی منظم و تحول تشکیلات نظامی، موفق شدند دولتی منسجم ایجاد کنند. برتری بر قبایل مختلف مغرب و تسلط بر آن‌ها از یک طرف و حضور در اندلس و جهاد در برابر مسیحیان از طرف دیگر، باعث شکل­گیری قدرت سیاسی مُرابِطون گشت. براین اساس بررسی و تحلیل تحولات، ساختارها و تشکیلات نظامی مُرابِطون در استقرار حاکمیت آن‌ها، اهمیت بسزایی دارد. ازاین‌رو پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با تأکید بر منابع این دوره تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که چه عواملی باعث شکل­گیری قدرت نظامی مُرابِطون شد؟ و مُرابِطون چه تغییراتی در تشکیلات نظامی ایجاد کردند؟ یافته­های پژوهش حاکی از آن است که مُرابِطون در ابتدا از ظرفیت­های مغرب برای ایجاد قدرت نظامی سود جسته و حاکمیت خویش را تثبیت کردند، سپس ساختار ارتش را سامان داده و با طرح جهاد به اندلس راه یافتند. آن‌ها در این مرحله به توسعه ارتش، نوآوری و برنامه­ریزی جهت نبردهای مختلف مبادرت ورزیدند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Typology of Evolutions and Structure of the Almoravids Military Power (441-541 AH/ 1049-1147 AD)

نویسنده [English]

  • Mohammad Hassan Behnamfar
Assistant Professor, Department of Islamic Teachings, Engineering Higher Education Complex of Esfarayen
چکیده [English]

The Almoravids as one of the most important Islamic states in the fifth century AH (the eleventh AD), after consolidating power and establishing legitimacy, ruled Maghreb and Andalusia. They first formed the movement in the Sahara and then succeeded to establish a government by careful planning and changing the military organization. On the one hand, supremacy over the various Maghreb tribes and domination over them, and the presence in Andalusia and jihad against the Christians, on the other hand, led to the formation of the Almoravids political power. Therefore, the analysis of the role of the evolutions and organization of the Almoravids in the establishment of their rule has been considerably important. Accordingly, the present study with a descriptive-analytical approach and by emphasizing the sources about and of this period tried to investigate the causes of the formation of the military power of the Almoravids and the changes they made in the military organization. The findings indicate that the Almoravids initially exploited the Maghreb's capacity for hegemony of power and established their sovereignty. Then they reformed the structure of the army and advanced to Andalusia for jihad. At this stage, they developed and innovated the army, and planned for various battles.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Almoravids
  • Maghreb
  • evolutions
  • military organization
  1. قرآن کریم
  2. ابن­ابی­دینار، ابی عبدالله محمدبن قاسم (1967) المونس فی اخبار افریقیه و تونس، تحقیق: محمد شمام، تونس: مطبعه الدوله التونسیه.
  3. ابن ابی زرع، علی بن محمد بن احمد فاسی، (1936) الانیس المطرب روض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینه فاس معروف به روض القرطاس، تحقیق محمدهاشمی فیلالی، مراکش: المطبعه الوطنیه.
  4. ابن اثیر، ابوالحسن علی بن محمد (1967م). الکامل فی التاریخ، بیروت: دار الصادر و دار البیروت.
  5. ابن الابار، ابوعبدالله محمدبن عبدالله (1886) التکلمه لکتاب الصله، مدرید.
  6. ابن خطیب، لسان الدین، (1977) الاحاطه فی الاخبار غرناطه، تحقیق: محمدعبدالله عنان، مصر: دارالمعارف.
  7. ابن خطیب، لسان الدین (1964) اعمال الاعلام فی من بویع قبل الاحتلام من ملوک الاسلام، تحقیق: احمدمختار العبادی و محمد الکتانی، مغرب: دار الکتاب، دار البیضاء.
  8. ابن خلدون، عبدالرحمن (1956- 1959م). العبر و دیوان المبتداء و الخبر، بیروت: دارالکتاب البنانی.
  9. ابن خلدون، (2001)، مقدمه، به کوشش خلیل شحاذه، سهیل زکار، بیروت: دارالفکر.
  10. ابن خلکان، ابوالعباس شمس الدین (1299ق) وفیات الاعیان و ابناء الزمان، قاهره: مطبعه المعارف.
  11. ابن عذاری المراکشی، ابوالعباس احمد (1985)، البیان المغرب فی اختصار اخبار ملوک الاندلس و المغرب: تحقیق مجموعة من الأستاذة، بیروت: دار الغرب الإسلامی.
  12. ابن قطان مراکشی، ابوالحسن علی (1990)، نظم الجمان، تحقیق محمود علی مکی، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
  13. ابن­وردی، عمربن مظفر (1416) تاریخ ابن الوردی، بیروت: نشردارالکتب العلمیه.
  14. اشباخ، یوسف (1996) تاریخ الاندلس فی عهد المرابطین و الموحدین، ترجمه محمدعبدالله عنان، قاهره: مکتبه الخانجی.
  15. بکری، ابوعبید عبدالله بن عبدالعزیز، (1965) المغرب فی ذکر بلاد افریقیه و المغرب، تحقیق، دوسلان، پاریس: [بی­نا].
  16. ثابت، نعمان (1939) الجندیه فی الدوله العباسیه، بغداد: مطبعه بغداد جدید حسن باشا.
  17. جبوری، نهاد عباس شهاب (1989) تدابیر الامن العسکری فی صدر الاسلام، بغداد: دار الحریه للطباعه.
  18. حسن، حسن علی (1980)، الحضاره الاسلامیه فی المغرب و الاندلس فی عصر المرابطین و الموحدین، مصر: مکتبه الخانجی.
  19. حسن­بیگی، محمد (1396) «کاربست نظریه بسیج منابع در تبیین جنبش اجتماعی مرابطون» فصل­نامه پژوهش­نامه تاریخ اسلام، سال هفتم، شماره بیست و هفتم، پاییز 1396صص 23- 5.
  20. الحلل الموشیة فی ذکر الأخبار المراکشیة (1979م). تحقیق سهیل زکار، مغرب: الدار البیضاء.
  21. حمیری، محمد (1975) الروض المعطار فی خبر الاقطار، تحقیق: احسان عباس، بیروت: مکتبه بیروت.
  22. دیری، اکرم، (1984) آراء فی الحرب، بیروت: الموسسه العربیه للدراسات و النشر.
  23. ذنون طه، عبدالواحد (2004) تاریخ المغرب العربی، بیروت: دار المدار الاسلامی.
  24. رهبری، نسرین و خضری، سیداحمدرضا (1398) «کاربست مذهب در سیاست داخلی مرابطین» فصل­نامه تاریخ اسلام، سال نهم، شماره سی و پنجم، پاییز 1398، صص 67- 85.
  25. زغروت، فتحی (2009) النوازل الکبری، مصر: الاندلس الجدیده للنشر و التوزیع.
  26. زغلول، سعد (1964) تاریخ المغرب العربی من الفتح حتی دول الاغالبه و الرستمیین و الادارسه، قاهره: [بی­نا].
  27. سالم، عبدالعزیز (1999) تاریخ مغرب فی العصر الاسلامی، اسکندریه: موسسه شباب الجامعه للمطبعه و النشر و التوزیع.
  28. سامرائی، خلیل ابراهیم، عبدالواحد ذنون طه و ناطق صالح مطلوب، [بی­تا] تاریخ العرب حضارتهم فی الاندلس، بیروت: دارالمدار الاسلامی.
  29. سلاوی ناصری، احمد بن خالد (1954) الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، مغرب: وزارت الثقافه و الاتصال، دار البیضاء.
  30. شعیره، محمد عبدالهادی (1969) مرابطون تاریخهم السیاسی، قاهره: مکتبه القاهره الحدیثه.
  31. شهیدی پاک، محمدرضا (1389). تاریخ تحلیلی مغرب، قم: جامعه المصطفی.
  32. صلابی، علی محمد (2005) دولتی المرابطین و الموحدین فی الشمال الافریقی، بیروت: دارالمعرفه.
  33. طائی، عادل عواد، (2013) «مفهوم التقری عند المرابطین، دراسه فی التاریخ العسکری» مجله، عصور الجدیده، العدد 7-8، جامعه وهران، 2013، صص 76- 68.
  34. طرطوشی، ابوبکر محمدبن ولید (1306هـ) سراج الملوک، قاهره: المطبعه الخیریه.
  35. عبادی، عبدالحمید (1958) المجمل فی تاریخ الاندلس، قاهره: مکتبه النهضه المصریه.
  36. عبدالله، یوسف خلف (1977) الجیش و السلاح فی العهد الآشوری الحدیث، بغداد: جامعه بغداد.
  37. عنان، محمدعبدالله (1369) تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، ج2 و 3 تهران: کیهان.
  38. عویس، عبدالحلیم (1412) دوله بنی حمّاد؛ صفحه رائعه من التاریخ الجزائری، منصوره و قاهره: دارالعرفاء و دار الصحوه.
  39. محمود، حسن احمد (1957) قیام دوله المرابطین، قاهره: مکتبه النهضه المصریه.
  40. مرادی، محمد بن الحسن (2003) کتاب السیاسة أو الإشارة فی تدبیر الإمارة، تحقیق محمد حسن إسماعیل وأحمد فرید المزیری، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  41. مراکشی، عبدالواحد (1390). المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ترجمه: محمد رضا شهیدی پاک، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  42. مرینی، عبدالحق (1997) الجیش المغربی عبر التاریخ، رباط: مطبعه المعارف الجدیده.
  43. مقری، احمد (1968) نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، تحقیق: احسان عباس، بیروت: دار صادر.
  44. مونس، حسین (1384). تاریخ و تمدن مغرب، ترجمه: حمیدرضا شیخی، ج 2، تهران: سمت.
  45. مونس، حسین (1991) من وثائق المرابطین، (الوثیقه الاولی) الثغر الاعلی الاندلسی فی عصر المرابطین، مکتبه الثقافه الدینیه.
  46. ناصری طاهری، عبدالله (1388)، مقدمه ای بر تاریخ مغرب اسلامی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  47. نصرالله، سعدون، (1405) دوله المرابطین فی المغرب و الاندلس عهد یوسف بن تاشفین، بیروت: دارالنهضه العربیه.
  48. نویری، شهاب الدین احمد (1955) نهایه الارب فی فنون الادب، قاهره: دار الکتب المصریه.
  49. وتر، محمد ظاهر (1985) فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول (ص)، الاداره العسکریه فی حروب الرسول محمد (ص)، دمشق: دارالفکر.
  50. هرفی، سلامه (1405) دوله المرابطین فی عهد علی بن یوسف بن تاشفین، دراسه سیاسیه و حضارته، بیروت: دارالندوه الجدیده.
  51. هروی، علی بن ابی بکر (1972) التذکره الهرویه فی الحیل الحربیه، تحقیق: مطیع المرابط، دمشق: مطبعه وزاره الثقافه.
  52. یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدلله (1957م). معجم البلدان، بیروت: دار صادر.
  53. منابع انگلیسی:
  54. Al-Taee, Adel Awad, (2014) “The armament of the Almoravid army”, Al-Andalus Maghreb: Revista del área de estudios árabes e islámicos y grupo de investigación "Al-Andalus Maghreb" Universidad de Cádiz. Volume 21 (2014) pp 137- 172.
  55. Bennison, A. K. (2016) The Almoravid and Almohad Empires. The Edinburgh History of Islamic Empires. Edinburgh: Edinburgh University Press.
  56. Bennison, A. K. (2002) Jihad and its Interpretations in Precolonial Morocco, London: Curzon.
  57. Gómez-Rivas, C. (2021). Berber Rule and Abbasid Legitimacy: The Almoravids (434/1042–530/1147). In The Routledge Handbook of Muslim IberiaUC Santa Cruz. Report #: 5.
  58. Masonen, Pekka and Humphrey Fisher, (1996) “Not quite Venus from the waves: the Almoravid conquest of Ghana in the modern historiography of western Africa” History in Africa, 23 (1996): 197–232.
  59. Menéndez Pidal Ramón, (1934) the Cid and His Spain, J. Murray.
  60. Messier, Ronald, (2010)The Almoravids and the meanings of jihad, Library of Congress Cataloging- in Publication This book is also available on the World Wide Web as an eBook. Visit www.abc clio.comfor derails.
  61. Thomron, Ea, (1969) The Golths In Spain, Oxford.