جنگ‌های ایران و عثمانی در ایروان (1143 ق) (بررسی منبع شناختی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه فرهنگیان

چکیده

 
 با سقوط اصفهان زمینه برای تجاوز روس و عثمانی فراهم شد. با برآمدن نادر و دفع مهاجمان افغان، اوضاع تغییر کرد و شرایط برای شکست روس و عثمانی فراهم شد. نادر بخش­هایی از غرب کشور را آزاد کرد، اما ناچار سپاه خود را به هرات سوق داد. در غیبت وی، شاه طهماسب ثانی برای آزادسازی ایروان راهی قفقاز شد. رشته جنگ­هایی میان ایران و عثمانی در سال 1143/1731 روی داد که با شکست شاه طهماسب و عقب­نشینی او پایان یافت. ظاهراً به واسطه ضعف منابع داخلی، جنگ مزبور با وجود اهمیت زیاد هنوز مورد توجه قرار نگرفته است. داده­های منابع داخلی ناقص و گاه نادرست است. داده­های منابع خارجی به ویژه عثمانی راهگشاست. پژوهش حاضر می­کوشد با بررسی تطبیقی داده­های منابعِ ایرانی، ارمنی، اروپایی و عثمانی، به این پرسش پاسخ دهد که کدام یک از این منابع به شناخت درست ابعاد و ماهیت جنگ­های ایران و عثمانی در ایروان (1143ق) کمک می‌کنند؟ مقاله با روش متن­ و داده­کاوی و رویکرد تحلیلی­ـ انتقادی با تکیه بر منابع دست اول به نگارش درآمده است. نتیجة پژوهش نشان می­دهد از میان منابع چهارگانه، منابع عثمانی به ویژه تاریخچة نورس که نویسنده در صحنه­های نبرد حضور داشته، به فهم و شناخت موضوع پژوهش حاضر کمک می­کند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Iran and Ottoman Wars in Yerevan (1143 AH/1731): A Study Using Source Analysis

نویسنده [English]

  • Nasrollah Salehi
Assistant Professor in Farhangian University
چکیده [English]

 
 
With the fall of Isfahan and the gradual collapse of the Safavids, the stage was set for the Russian and Ottoman aggression. Things changed with the rise of Nader and when Afghan invaders were repelled. So conditions were set for the defeat of the Russians and the Ottomans. Nader Shah freed parts of the West, but inevitably led his army to Herat. In his absence, Shah Tahmasp II proceeded to the Caucasus to free Yerevan. A series of wars between the Safavid and the Ottoman Empire occurred in 1731/1143 AH, culminating in the defeat of Shah Tahmasp and his withdrawal. Despite its importance, apparently this war has not yet been taken into scholarly consideration, which is largely due to the weakness of domestic sources that suffer from incomplete and sometimes inaccurate data. External sources of data, especially Ottomans, are beneficial. The present study thus tries to analyze Iranian, Armenian, European and Ottoman sources in a comparative way and answer the question that which of these sources can aid the proper understanding of the dimensions and nature of the Safavid-Ottoman wars in Yerevan in 1731/1143 AH. The present paper was written using text and data mining and an analytical-critical approach based on first-hand sources. The results show that among the four sources, the Ottoman ones, especially the Nevres Chronicle, the author of which was present in the battle scenes, contribute to the understanding of the subject of this research.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • War
  • Yerevan
  • Iran
  • Ottoman
  • Shah Tahmasp II
  1. آبراهام، کرتاسی (1393). تاریخ جنگ­ها (گزارش نبردهای ایران و عثمانی پس از سقوط صفویه)، ترجمه از متن ارمنی به انگلیسی: جورج بورنوتیان، ترجمه به فارسی: فاطمه اروجی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
  2. ـــــــــــــــ (1396). تاریخ من و نادر، شاه ایران (وقایع­نامة آبراهام کرتی)، ترجمه از متن اصلی قرن هیجده با تعلیقات و حواشی به انگلیسی: جورج بورنوتیان، ترجمه به فارسی: فاطمه اروجی، تهران: طهوری.
  3. ارباب، معصومه (1381). ترجمة گزارش کارملیت­هاازایران در دوران افشاریه و زندیه (1729-1747)، تهران: نی.
  4. استرآبادی، میرزا مهدی­خان (1341). درّه نادره «تاریخ عصر نادرشاه، تصحیح سید جعفر شهیدی، تهران: انجمن آثار ملی.
  5. ــــــــــــــــ (1377). جهانگشای نادری، به اهتمام سید عبدالله انوار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  6. آصف، محمدهاشم (رستم الحکما) (2537). رستم­التواریخ، به اهتمام محمد مشیری، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
  7. پورگشتال، یوزف فن هامر (1367). تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمة میرزا زکی علی­آبادی، به اهتمام جمشید کیان‌فر، تهران: زرّین.
  8. ریاحی، محمدامین (1368). سفارتنامههای ایران (گزارشهای مسافرت و مأموریت سفیران عثمانی در ایران)، تهران: توس.
  9. سلحشور خاصه کمانی مصطفی­آغا (1394). فتحنامة ایروان (روابط ایران و عثمانی در آستانة برافتادن صفویان،1137-1132هجری قمری)، تصحیح و مقدمه: محمدمنیر آک­تپه، ترجمه از ترکی عثمانی، مقدمه، توضیحات و پیوست­ها، نصرالله صالحی و صفیه خدیو، تهران: طهوری.
  10. شیخ­الاسلام بهبهانی، عبدالنبی (1389). بدایع­الأخبار (وقایع بهبهان در زمان حملة محمود افغان)، تصحیح، سید سعید میرمحمد صادق، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
  11. صالحی، نصرالله (1392). تاریخنگاری و مورخان عثمانی (ترجمه)، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
  12. ـــــــــــــــ (1393). «ایران در متون و منابع عثمانی (11): آثار سلیمان عزّی افندی»، گزارش میراث، دورة دوم، سال هشتم، شماره پنجم و ششم، آذرـ اسفند 1393، ش. 66-67، ص 68-73.
  13. ـــــــــــــــ (1395). «ایران در متون و منابع عثمانی (15): آثار عبدالرّزاق نورس افندی»، گزارش میراث، دورة سوم، سال اول، شماره اول و دوم، بهارـ تابستان 1395]پاییز1396[، ش. 75-74، ص 141-142.
  14. طهرانی (وارد)، محمدشفیع (1349). تاریخ نادرشاهی «نادرنامه»، به اهتمام رضا شعبانی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  15. ـــــــــــــــ (1383). مرآت واردات (تاریخ سقوط صفویان، پیامدهای آن و فرمانروایی ملک محمود سیستانی)، تصحیح منصور صفت گل، تهران: میراث مکتوب.
  16. فخری، حجت (1395) «دفاتر مهمّة عثمانی و اهمیّت آن­ها در شناخت تاریخ ایران»، مطالعات آسیای صغیر (ویژه نامة فرهنگستان)، سال اول، شماره اول1، بهار و تابستان 1395، ص 183-210.
  17. قزوینی، ابوالحسن (1367). فوائدالصفویه، به کوشش مریم میراحمدی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  18. کروسینسکی، تادوز یودا (1396). سفرنامة کروسینسکی، (از شاه سلطان حسین تا نادرشاه)، ]تدوین: ژان آنتوان دوسرسو[، ترجمه ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخایر اسلامی و کتابخانه و موزه ملی ملک.
  19. گیلاننتز، پطرس دی سرکیس (1371). سقوط اصفهان: گزارش­های گیلاننتز دربارة حملة افغانان و سقوط اصفهان، ترجمه محمد مهریار، اصفهان: امور فرهنگی شهرداری اصفهان.
  20. لکهارت، لارنس (2537). نادرشاه، ترجمه و اقتباس مشفق همدانی، تهران: امیرکبیر.
  21. ـــــــــــــــ (1364). انقراض سلسلة صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، ترجمه مصطفی­قلی عماد، تهران: مروارید.
  22. مرعشی صفوی، میرزا احمد خلیل (1362). مجمعالتواریخ در تاریخ انقراض صفویه و وقایع بعد از سال 1207 هجری قمری، به اهتمام عباس اقبال، تهران: کتابخانه سنایی.
  23. مروی، محمدکاظم (1364). عالم آرای نادری، تصحیح محمدامین ریاحی، تهران: زوار.
  24. مستوفی، محمدمحسن (1375). زبده التواریخ، به کوشش بهروز گودرزی، تهران: بنیاد موقوفات افشار.
  25. منصوری، فیروز (1379). مطالعاتی دربارة تاریخ، زبان و فرهنگ آذربایجان، تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران.
  26. ناشناخته (1372). مکافات­نامه (علل برافتادن صفویان)، تصحیح رسول جعفریان، 1372.
  27. هنوی، جونس (1367). هجوم افغان و زوال دولت صفوی، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، تهران: انتشارات یزدان.
  28. Ateş, Abdurrahman (2001), Avşarlı Nâdir Şâh ve Döneminde Osmanlı-İran Mücadeleleri, Doktora Tezi, Isparta
  29. Erkan, Kemal(2011), 1734-1735 Osmanlı-İran Savaşı Mühimme Defteri (Ramazan 1146-Zilhicce 1147), Hazrlayan, Istanbul.
  30. Göger, Veysel (2009), Nâdir’in Vekâyi-i Pür-Sanâyi-i Bedâyi Adli Eseri, İnceleme ve Metin, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
  31. Hami Danişmend, İsmail (1972), İzahli Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Türkiye Yayınevi stanbul.
  32. İvecan, Raif (2007), Osmanlı Hâkimiyetinde Revan (1724-1746), Doktora Tezi, İstanbul.
  33. Kardayı, Aynur (2008), Osmanlı Tarih Yazıcılığının Gölgede Kalmış Bir Eser “Tarih-i Sâmî” (Metin Transkripsiyonu), Aydın.
  34. Kirzioğlu, M. Fahrettin (1983), “İran Hükümdari Türkmen Afşârlı Nâdir Şâh’ın 1744 Kârs Muhâsârâsı ve Bunu Anlâtân Emekli Kârs Kâdısı Osmân Sâf’ın Risalesi”, Brinci Askeri Tarih Semineri Bildiriler,II, Ankara, Gnkur. Basımevi, p. 13-50.
  35. Külbilge, İlker(2010) 18. Yüzılın ılk Yarısında Osmanlı-ran Siyasi İlişkileri (1703-1747), Doktora Tezi, İzmir.
  36. Nevres-i Kadîm, (2004), Târîhçe-ı Nevres, Hüseyin Akkaya: İnceleme ve Tenkitli Metin, İstanbul, Kitabevi.
  37. Reşit Unat, Faik (1963), 1730Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser, ABDİ TARİHİ, Yayan, Türk Tarih Kurumu Basimevi, Ankara.
  38. Sırrı Efendi (2012), Risâletü’t-Tārîh-i Nâdir Şâh (Makâle-i Vâkı’a-ı Muhâsara-i Kars), Hazırlayan: Mehmet Yşar Ertaş, İstanbul.
  39. Yıldırım, Alper (2017), I. Mahmud Devri Osmanlı-İran İlişkileri, Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir.
  40. Zarinebaf Shahr, Fariba (1991), Tabriz Under Ottoman Rule (1725-1730), A dissertation … Doctor of Philosophy, Chicago, Illinois, 1991.