تحلیلی بر جنگ‌های صفوی و عثمانی در منطقۀ وان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار تاریخ، گروه تاریخ، دانشکدۀ‌ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران

چکیده

یکی از چالش‌های دائمی بخش علیایی رود فرات و غرب ارمنستان بزرگ در طول تاریخ وجود تنش‌های نظامی میان قدرت‌های سیاسی مجاور آن بر سر چگونگی تسلط یافتن بر منطقۀ سوق‌الجیشی وان بوده است. این چالش‌ها در دوران حکومت صفوی و عثمانی وارد مرحلۀ جدیدی شد و اختلافات مذهبی و سیاسی میان آنها زمینۀ رویارویی دیگری را در آن منطقۀ بوجود آورد که با فراز و نشیب طی سال‌های 1049-907 ق ادامه یافت. پژوهش حاضر با تکیه‌بر روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی به دنبال تبیین این پرسش است که آنها چه سیاست و اهدافی را در منطقۀ وان دنبال می‌کردند که سبب پیدایش کشمکش‌های نظامی طولانی میان آن دو قدرت گردید؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که انگیزه‌های مختلفی به لحاظ تاریخی، سیاسی، نظامی، مذهبی، قومی و اقتصادی در درگیری دائمی میان آنها نقش داشته است؛ اما صفویان نه با تکیه‌بر مذهب و نه قدرت نظامی و نه دیپلماسی، توانایی حفظ و حراست از وان و شهرهای اطراف آن در برابر رقیب نیرومند خود یعنی عثمانی‌ها را نداشتند، بنابراین درنهایت مجبور شدند تا بر پایۀ یک توافق رسمی با عثمانی تن به قبول شکست داده و با جدایی دائمی وان از قلمرو تاریخی ایران موافقت کنند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Safavid and Ottoman Wars in the Van Region

نویسنده [English]

  • mohsen Bahramnejad
Associated Professor, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Imam Khomeini International University (IKIU), Qazvin
چکیده [English]

One of the constant challenges of the upper reaches of the Euphrates River and western Greater Armenia throughout history has been the existence of military tensions between neighboring political powers over how to gain control of the Van strategic region. These challenges entered a new phase during the Safavid and Ottoman rule, and religious and political disputes between them created another confrontation in that area, which continued with ups and downs during the years 907-1049 AH. The present descriptive and analytical study, using historical sources, seeks to illuminate the question of the policy and goals pursued by the abovementioned powers in the Van region, which led to the emergence of long military conflicts between them. Research findings show that different motives have historically, politically, militarily, religiously, ethnically, and economically contributed to the ongoing conflict between the two governments. The Safavids, relying on religion, military power, and diplomacy, however, were not able to defend Van and the surrounding cities against their powerful rival, the Ottomans. As a result, they were finally forced to accept defeat on the basis of a formal agreement with the Ottomans and agree to Van's permanent separation from the historical territory of Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iran
  • Van
  • Eastern Anatolia
  • Safavid
  • Ottoman
- ابوبکربن عبدالله (1387)، تاریخ عثمان­پاشا (شرح یورش عثمانی به قفقاز و آذربایجان و تصرف تبریز986-993 قمری)، به­کوشش یونس زیرک، ترجمۀ نصراله صالحی، تهران: طهوری.
 - اصطخری، ابواسحاق‌ابراهیم‌بن محمد‌الفارسی (2006)، المسالک والممالک، لیدن: دار‌صادر.
- اصفهانی، محمدمعصوم‌بن خواجگی (1368)، خلاصه‌السیر، به‌‌اهتمام ایرج افشار، تهران: علمی.
- افوشته‌ای‌نطنزی، محمود‌بن هدایت‌الله (1373)، نقاوه‌الآثار فی ذکرالاخیار، تصحیح احسان اشراقی، تهران: علمی و فرهنگی.
- امینی‌هروی، امیرصدرالدین ابراهیم (1383)، فتوحات شاهی (تاریخ صفوی از آغاز تا سال920 ق)، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- اینالجق، خلیل (1388)، امپراطوری عثمای عصر متقدم1600-1300، ترجمۀ کیومرث قرقلو، تهران: بصیرت.
- بدلیسی، شرف‌خان‌بن شمس‌الدین (1377)، شرفنامه: تاریخ مفصل کردستان، به‌اهتمام ولادیمیر ولییامینوف زرنوف، 2 ج، تهران: اساطیر.
- بلاذری، ابوالحسن‌احمدبن یحیی (1337)، فتوح‌البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران: نشر نقره.
- بنداری، فتح‌علی (1356)، تاریخ سلسلۀ سلجوقی، ترجمۀ محمدحسین جلیلی کرمانشاهی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- بهرام‌نژاد، محسن (1384)، سرگذشت قراقویونلو و آق‌قویونلو، تهران: اهل‌قلم.
- بیجن تاریخ صفوی‌خوان، تاریخ رستم‌خان سپهسالار گرجی، نسخۀ میکروفیلم، مرکز اسناد و کتابخانۀ‌مرکزی دانشگاه‌تهران، شمارۀ3927.
- بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، کتابخانۀ‌مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه‌تهران، نسخۀ خطی، شمارۀ8424.
- پاسدرماجیان‌، هراند (1366)، تاریخ‌ ارمنستان‌، ترجمۀ محمدقاضی‌، تهران‌: نشر تاریخ.‌
- پورگشتال، هامر (1367)، تاریخ امپراطوری عثمانی، ترجمۀ میرزازکی علی‌آبادی، به‌اهتمام جمشید کیانفر، ج2، تهران: زرین.
- پیرنیا، حسن (1374)، تاریخ ایران باستان، 4 ج، تهران: دنیای کتاب.
- تاریخ قزلباشان (1361)، به‌اهتمام میرهاشم محدث، تهران: بهنام.
- تاورنیه، ژان باتیست (1369)، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، اصفهان: سنائی و تأیید.
- تفرشی، ابوالمفاخربن فضل‌الله حسینی سوانح‌نگار (1388)، تاریخ شاه‌صفی (تاریخ تحولات ایران در سالهای1038-1052 ﻫ ق)، ضمیمۀ کتاب، مبادی تاریخ زمان نواب رضوان مکان (شاه‌صفی) (تاریخ تحولات ایران در سالهای1038-1041 ﻫ.ق)، محسن بهرام‌نژاد، تهران: میراث مکتوب.
- جنابدی، میرزابیگ‌بن حسن (بی­تا)، روضه‌الصفویه، 3 ج، بی‌جا: بی‌نا.
- چارشی‌لی، اوزون‌اسماعیل حقی (1369)، تاریخ عثمانی، ترجمۀ ایرج نوبخت، ج2، تهران: کیهان.
- حسینی استرآبادی، سیدحسین‌بن مرتضی (1366)، از شیخ‌صفی تا شاه‌صفی، به‌کوشش احسان اشراقی، تهران: علمی.
- حموی‌بغدادی، یاقوت‌بن عبدالله (1383)، معجم‌البلدان، ترجمۀ علینقی منزوی، ج1، تهران: انتشارات میراث فرهنگی.
- راوندی، محمد‌بن علی (1364)، راحه‌الصدور و آیه‌السرور، تصحیح محمد اقبال، تهران: امیرکبیر.
- رضا، عنایت‌الله (1377)، «ارمنستان»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج7، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- روملو، حسن‌بیگ (1384)، احسن‌التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، 3 ج، تهران: اساطیر.
- سفرنامه‌های ونیزیان در ایران (1381)، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
- سلانیکی، مصطفی (1389)، ت‍اری‍خ س‍لان‍ی‍ک‍ی‌ (۱۰۰۸-۹۷۱ق)، ترجمه از ترکی عثمانی حسن‌بن‌علی؛ تصحیح، ترجمه، مقدمه، توضیحات و پیوست‌ها نصرالله صالحی، تهران: طهوری.
- سومر، فاروق (1371)، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعۀ دولت صفوی، ترجمۀ احسان اشراقی و محمدتقی امامی‌خوئی، تهران: نشر گستره.
- شاردن، ژان (1372)، سفرنامه، ترجمۀ اقبال یغمایی، 5 ج، تهران: تونس.
- شاو، استانفورد جی (1370)، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، 2 ج، مشهد: آستان قدس رضوی.
- شیرازی، عبدی‌بیگ (1369)، تکمله‌الاخبار، تصحیح عبدالحسن نوایی، تهران: نشر نی.
- صفوی، شاه‌طهماسب (1363)، تذکرۀ شاه‌طهماسب، با مقدمۀ امراله صفری، تهران: شرق
- ظهیری‌نیشابوری، ظهیرالدین (1332)، سلجوقنامه، تهران: کلالۀ خاور.
- عالم‌آرای صفوی (1363)، به‌کوشش یدالله شکری، تهران: نشر اطلاعات.
- غفاری‌قزوینی، احمد (1343)، تاریخ جهان‌آرا، تهران: حافظ.
- فریدون‌بیگ (1275 ق)، منشآت‌السلاطین، استانبول: مطبعۀ عامره.
- فلور، ویلم (1397)، دیوانسالاری عصر صفوی، ترجمۀ حسن زندیه، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- قزوینی، بوداق‌منشی (1378)، جواهرالاخبار، تصحیح محسن بهرام‌نژاد، تهران: میراث مکتوب.
- قزوینی، زکریا‌بن محمد‌بن محمود (1373)، آثارالبلاد و اخبارالعباد، تهران: امیرکبیر.
- قزوینی، میرزامحمدطاهر وحید (1383)، تاریخ جهان‌آرای‌عباسی، تصحیح سیدسعید میرمحمد‌صادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- گودرزی، بهروز (1400)، مرزهای غربی ایران صفوی، تهران: نگارستان اندیشه.
- گوگچه، جمال (1373)، قفقاز و سیاست امپراتوری عثمانی، ترجمۀ وهاب ولی، تهران: وزارت امور خارجه.
- لسترنج، جی (1364)، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- مستوفی‌بافقی، محمدمفید‌بن محمود (1390)، مختصر مفید، به‌کوشش ایرج افشار، با همکاری محمدرضا ابوئی مهریزی، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار یزدی.
- مستوفی‌قزوینی، حمدالله (1381)، نزهه‌القلوب، به‌تصحیح سیدمحمد دبیرسیاقی، قزوین: حدیث امروز.
- منشی، اسکندربیگ (1377)، تاریخ عالم‌آرای‌عباسی، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، 3 ج، تهران: دنیای کتاب.
- منشی‌قمی، احمدبن حسین (1383)، خلاصه‌التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، 2 ج، تهران: دانشگاه تهران.
- نسوی‌، محمد (1344)، سیرت‌ جلال‌الدین‌ مینکبرنی‌، به‌کوشش‌ مجتبی‌ مینوی‌، تهران‌: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- هوشنگ‌مهدوی، عبدالرضا (1375)، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی، تهران: امیرکبیر.
- هینتس، والتر (1362)، تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
- یاسمی، رشید (1363)، کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او، تهران: امیرکبیر.
- یزدی، ملاجلال‌الدین منجم (1366)، تاریخ عباسی یا روزنامۀ ملاجلال، به‌کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران: وحید.
- یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب (2536)، البلدان، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- Kiliç, Orhan (2012), "Van", Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi (TDVIA), Vol. 42.
- Matthee, Rudi (2003), "The Safavid – Ottoman Frontier: Iraq – i Arab as Seen by the Safavid", In: Ottoman Borderlands, By Kemal H. Karpat and Robert W. Zens, Published by Center of Turkish Studies the University of Wisconsin.
- Posch, Walter (2002), "What is a Frontier? Mapping between Ottomans and Safavids", In: Irano – Turkic Cultural Contacts in the 11th – 17th Centuries, Eva M. Jeremias, The Avicenna Institute of Middle Eastern Studies, Piliscsaba.