واکاوی علل ناکامی سازمان اطلاعاتی پهلوی اول در تقابل با انگلستان و روسیه (با تأکید بر اسناد وزارت دفاع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه انقلاب و اندیشه سیاسی، دانشکده معارف و اندیشه اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 کاندیدای اخذ مدرک دکتری در رشته جامعه شناسی سیاسی، دانشگاه علامه طباطبایی(ره)، تهران، ایران

چکیده

اگرچه پهلوی اول با تلاش برای ایجاد ارتش نوین و نهادهای بوروکراتیک سراسری شناخته می­شود، همانطور که شواهد تاریخی نشان می­دهد، ساختار و برنامه­های حفاظتی- امنیتی رضاشاه برای مقابله با فعالیت­های اطلاعاتی قوای بیگانه و به طور خاص انگلستان و روسیه نتایج مطلوبی نداشته است. بر همین اساس، چرایی ناکامی سازمان اطلاعاتی پهلوی اول در مقابله با کشورهای انگلستان و روسیه سئوال اصلی پژوهش حاضر را تشکیل داده است. بررسی­های این مقاله نشان می­دهد در حالی که تسلط بر زیرساخت­های ارتباطی، استفاده گسترده و سازمان یافته از منابع آشکار و در نهایت جاسوسی انسانی به عنوان راهبرد کلی انگلستان مطرح بوده است، استفاده از نهادها و افراد دیپلماتیک راهبرد اصلی روسیه را تشکیل داده بود. یافته­های این پژوهش سندمحور که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است، نشان می­دهد حاکمیت اجبارهای عرفی-فرهنگی دوره قاجار در قلب نهادهای مدرن، اولویت منافع رضاشاه بر اهداف ملی و فقدان قواعد و قوانین سراسری در ساختارهای جدید، امکان مقابله مناسب با فعالیت اطلاعاتی کشورهای خارجی را از بین برده بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Investigating the Reasons for the Failure of the First Pahlavi Intelligence Organization in the Confrontation with England and Russia Relying on the Documents of the Ministry of Defense

نویسندگان [English]

  • Javad Haghgoo 1
  • Hosein Molaei 2
1 Associate Professor, Department of Islamic Revolution and Political Thought, Faculty of Islamic Teachings and Thought, University of Tehran, Tehran, Iran
2 PhD Candidate in Political Sociology, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Although the first Pahlavi is known for trying to create a new army and national bureaucratic institutions, as historical evidence shows, the structure and protection-security programs of Reza Shah to deal with the intelligence activities of foreign countries and especially England and Russia have not had favorable results. Based on this, the main question of the present article concerns the failure of the first Pahlavi intelligence organization to deal with England and Russia. The results of this study show that while dominating communication infrastructures, extensive and organized use of obvious sources and finally human espionage have been considered as the general strategy of England, the use of diplomatic institutions and people was the main strategy of Russia. Additionally, this document-oriented research shows that the prevalence of customary-cultural compulsions of the Qajar period in the center of modern institutions, the priority of Reza Shah's interests over national goals, and the lack of nationwide rules and laws in new structures, had destroyed the possibility of properly dealing with the intelligence activities of foreign countries. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Pahlavi
  • Reza Shah
  • Shahrbani (city police)
  • intelligence war
  • England
  • Russia

مراجع

  • آرشیو اسناد وزارت دفاع (ودجا)، امنیت داخلی، زونکن 1، پرونده 20. [1](سند شماره 1)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت داخلی، زونکن 1، پرونده 39. (سند شماره 2)
  • آرشیو ودجا، بخش قضایی، زونکن 11، پرونده 723. (سند شماره 3)
  • آرشیو ودجا، بخش قضایی، زونکن 11، پرونده 724. (سند شماره 4)
  • آرشیو ودجا، بخش قضایی، زونکن 11، پرونده 725. (سند شماره 5)
  • آرشیو ودجا، بخش قضایی، زونکن 11، پرونده 727. (سند شماره 6)
  • آرشیو ودجا، بخش دیپلماسی و امور بین الملل، زونکن 6 ، پرونده 316. (سند شماره 7)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت ملی، زونکن 1، پرونده 16. (سند شماره 8)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت داخلی، زونکن 4، پرونده 296. (سند شماره 9)
  • آرشیو ودجا، بخش دیپلماسی و امور بین­الملل، زونکن 2، پرونده 98. (سند شماره 10)
  • آرشیو ودجا، بخش دیپلماسی و امور بین­الملل، زونکن 2، پرونده 138. (سند شماره 11)
  • آرشیو ودجا، بخش مستشاری، زونکن 1، پرونده 46. (سند شماره 12)
  • آرشیو ودجا، بخش تشریفات، زونکن 1، پرونده 44. (سند شماره 13)
  • آرشیو ودجا، بخش دیپلماسی و امور بین الملل، زونکن 6، پرونده 313. (سند شماره 14)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت داخلی، زونکن 3، پرونده 110. (سند شماره 15)
  • آرشیو ودجا، بخش اداری منابع انسانی، زونکن 3، پرونده 187، ص 1. (سند شماره 16)
  • آرشیو ودجا، بخش اداری منابع انسانی، زونکن 7، پرونده 776. (سند شماره 17)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت داخلی، زونکن 1، پرونده 10. (سند شماره 18)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت داخلی، زونکن 1، پرونده 40. (سند شماره 19)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت داخلی، زونکن 2، پرونده 75. (سند شماره 20)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت داخلی، زونکن 2، پرونده 77. (سند شماره 21)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت داخلی، زونکن 3، پرونده 118. (سند شماره 22)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت داخلی، زونکن 3، پرونده 32. (سند شماره 23)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت داخلی، زونکن 3، پرونده 95. (سند شماره 24)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت داخلی، زونکن 4، پرونده 285. (سند شماره 25)
  • آرشیو ودجا، بخش دیپلماسی و امور بین الملل، زونکن 6، پرونده 364. (سند شماره 26)
  • آرشیو ودجا، بخش حفاظتی امنیتی، زونکن 1، پرونده 56. (سند شماره 27)
  • آرشیو ودجا، بخش حفاظتی و امنیتی، زونکن 1، پرونده 19. (سند شماره 28)
  • آرشیو ودجا، بخش حفاظتی و امنیتی، زونکن 1، پرونده 40. (سند شماره 29)
  • آرشیو ودجا، بخش دیپلماسی و امور بین الملل، زونکن 6، پرونده 301. (سند شماره 30)
  • آرشیو ودجا، بخش شرف عرضی، زونکن 1، پرونده 41. (سند شماره 31)
  • آرشیو ودجا، بخش مالی، زونکن 6، پرونده 545. (سند شماره 32)
  • آرشیو ودجا، بخش آماد و پشتیبانی، زونکن 13، پرونده 675. (سند شماره 33)
  • آرشیو ودجا، بخش مستشاری زونکن 1، پرونده 64. (سند شماره 34)
  • آرشیو ودجا، ، بخش مستشاری، زونکن 1، پرونده 67. (سند شماره 35)
  • آرشیو ودجا، بخش مستشاری، زونکن 1، پرونده 78. (سند شماره 36)
  • آرشیو ودجا، بخش مهندسی و تاسیسات، زونکن 2، پرونده 109. (سند شماره 37)
  • آرشیو ودجا، بخش امنیت ملی، زونکن 1، پرونده 47،صص 1تا 5. (سند شماره 38)
  • آرشیو اسناد پژوهشکده تاریخ معاصر- شماره­ بازیابی: م14-651-171-0(سند شماره 39)
  • آرشیو اسناد پژوهشکده تاریخ معاصر- شماره­ بازیابی :ن0-0-59292-0 (سند شماره 40)
  • آرشیو اسناد پژوهشکده تاریخ معاصر- شماره­ بازیابی: ن0-0-31716-0 (سند شماره 41)
  • آرشیو اسناد پژوهشکده تاریخ معاصر- شماره­ بازیابی: ن0-0-58936-0 (سند شماره 42)
  • افتخارزاده، یحیی(1376). نظمیه در دوره پهلوی، تهران: اشکان.
  • اسلامی، روح الله اسلامی (1390). «روش های تحلیل اسناد سیاسی و دیپلماتیک»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال دوازدهم، شماره 28.
  • حکیمیون، اقبال (1386). سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی ایران در دوران رضاخان، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
  • حق‌گو، جواد و مولائی، حسین (1401). «ضرورت مختصات‌شناسی حکومت رضا شاه در ایمن‌سازی جامعه ایرانی در مواجهه با جنگ شناختی دشمن»، فصلنامه جامعه شناسی سیاسی انقلاب اسلامی، دوره 3، شماره 2.
  • حق‌گو، جواد (1399). تکاپوی انگلستان برای تجزیه ایران: با نگاهی به غائله اذربایجان و نهضت عشایر جنوب در بحبوحه جنگ جهانی دوم، تهران: پژوهشکده تاریخ معاصر ایران.
  • حق‌گو، جواد؛ رادمرد، محمد و مولایی، حسین (1400). «کاربست مفهوم سلطانیسم در تبیین شکست نظامی ایران در شهریور 1320»، فصلنامه مطالعات تاریخی جنگ، دوره پنجم، ش اول.
  • سرگییویچ، گریگوری (1357). خاطرات آقا بکف، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران: انتشارات پیام.
  • موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی (1373). خاطرات سری آیرونساید، تهران: موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی.
  • سیفی فمی تفرشی، مرتضی (1367). پلیس خفیه ایران ۱۳۲۰-‎۱۲۹۹: مروری بر رخدادهای سیاسی و تاریخچه شهربانی، تهران: ققنوس.
  • غنی، سیروس (1377). بر آمدن رضاخان افتادن قاجار و نقش انگلیسی­ها، ترجمه حسن کامشاد، تهران: انتشارات نیلوفر.
  • عاقلی، باقر (1380). شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، جلد اول، تهران: گفتار و علم.
  • فردوست، حسین (1373). ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جلد اول، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
  • کرونین، استفانی (1377). ارتش و حکومت پهلوی، ترجمه غلامرضا علی بابایی، تهران: انتشارات خجسته.
  • گزنفون (1350). کورش نامه، ترجمه رضا مشایخی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • معتضد، خسرو (1366). پلیس سیاسی عصر بیست ساله، تهران: انتشارات جانزاده.
  • ملایی توانی، علی رضا (1381)، مجلس شورای ملی و تحکیم دیکتاتوری رضاخان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
  • ریاحی، منوچهر(1371). سراب زندگی: گوشه‌های مکتومی از تاریخ معاصر: زندگی‌نامه منوچهر ریاحی، تهران: انتشارات تهران.
  • پروین، نادر (1389). «استعمار انگلستان و شورش کردها در دوره معاصر»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال یازدهم، شمارة 44.
  • نجاری‌راد، تقی (1387). ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم پهلوی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
  • قاضی، نعمت الله (1377). علل سقوط حکومت رضا شاه، تهران: نشر آثار.
  • بصری، علی (1350). یادداشتهای اعلیحضرت رضاشاه کبیر در زمان ریاست الوزرایی و فرماندهی کل قوا، ترجمه شهرام کریملو، تهران: ستاد بزرگ ارتشتاران.
  • یکرنگیان، میرحسین (1384). سیری در تاریخ ارتش ایران، تهران: انتشارات خجسته.

 

[1]همه اسناد ودجا مربوط به قبل از شهریور 1320 است.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار