کاربست مفهوم سلطانیسم در تبیین شکست نظامی ایران در‌ شهریور 1320

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، تمدن و انقلاب اسلامی دانشگاه تهران

2 استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه مازندران

3 دانشجوی دکتری جامعه شناسی سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

اشغال ایران در شهریور 1320 و گریز نظامیان و انحلال ارتش ایران؛ ورای همه تبعات نظامی و سیاسی، ضربه به تصویری بود که از ارتش رضاشاهی در اذهان عمومی شکل‌گرفته بود. ارتش متحدالشکلی که به شکل گسترده‌ای توانسته بود همه گروه‌های ناراضی داخلی و جنبش‌های محلی را سرکوب نماید، اکنون در مواجهه با دشمن خارجی به شکلی عجیب فروپاشید. ادراک چگونگی این شکست از پرسش‌های مهم در تاریخ معاصر ایران است. به نظر می‌رسد این مسئله را باید در ماهیت سلطانی حکومت پهلوی اول جستجو کرد. بر همین اساس سؤال اصلی این پژوهش آن است که چگونه ماهیت سلطانی حکومت زمینه‌های شکست آن در شهریور 1320 را فراهم کرد؟
برای بررسی این موضوع ضمن بهره‌مندی از روش توصیفی ـ تحلیلی و گردآوری داده‌ها به‌صورت کتابخانه‌ای و اسنادی، مشخص شد که تأثیر ماهیت سلطانی حکومت بر نظام تصمیم­گیری، کارویژه‌های ارتش و عدم درک درست از نظام بین­الملل، شرایط را به سمتی سوق ­داد که عملاً ارتش در شهریور 1320 پیش از هرگونه رویارویی جدی با دشمن، دچار اضمحلال و شکست شد. به‌عبارتی‌دیگر ماهیتاً ارتشی که همچون همه اجزای دیگر دولت، در آن همه امور کلی و جزئی «حسب‌الامر جهان مطاع ملوکانه» انجام می‌گرفت، نتوانست در مقابل دشمن خارجی مقاومت و ایستادگی کند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Applying the Concept of Sultanism in Explaining Iran's Military Defeat in September 1941

نویسندگان [English]

  • Javad Haghgou 1
  • Mohammad Radmard 2
  • Hossein Molaei 3
1 Assistant Professor, Department of History, Islamic Civilization and Revolution, University of Tehran
2 Assistant Professor, Department of Political Sciences, University of Mazandaran
3 PhD Student of Political Sociology, Allameh Tabataba'i University
چکیده [English]

The occupation of Iran in September 1941, and the escape of the military and the dissolution of the Iranian army, regardless of its military and political consequences, was a blow to the image of Reza Shahi's army formed in public opinion. The uniformed army, which had been able to extensively suppress all dissident domestic groups and local movements, now collapsed strangely in the face of a foreign enemy. Understanding this failure is one of the most important questions in contemporary Iranian history. It seems that this issue should be sought in the sultanism nature of the first Pahlavi government. Therefore, the main question of this research is "How did the sultanism nature of the government pave the way for its defeat in September 1941?" To investigate this issue, using the descriptive-analytical method and collecting data by means of library research, it was found that the influence of the monarchical nature of the government on the decision-making system, military functions, and a lack of understanding of the international system, led to the defeat of the army in September 1941 before any serious confrontation. In other words, by nature, an army that like other parts of the government managed all its general and particular affairs "under the command of the monarch" could not resist the foreign enemy.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Reza Shah
  • modern army
  • allies
  • Russia
  • Britain
  • September 1941
  • Sultanism
  1. ارجمند، محمد (1385)، شش سال در دربار پهلوی، به کوشش عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: نشر پیکان.
  2. ازغندی، علیرضا (1374)، ناکارآمدی نخبگان سیاسی ایران بین دو انقلاب، تهران: قومس.
  3. ازغندی، علیرضا (1392)، ارتش و سیاست، تهران: نشر قومس.
  4. امیر احمدی احمد (1373)، خاطرات نخستین سپهبد ایران، به کوشش غلامحسین زرگری نژاد، تهران: موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی.
  5. استوارت، ا ریچارد (1370) در آخرین روزهای رضاشاه، تهاجم روس و انگلیس به ایران در شهریور 1320، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات، تهران: بی‌نا.
  6. انتظام، نصرالله (1371)، خاطرات نصرالله انتظام: شهریور 1320 از نگاه دربار، به کوشش محمدرضا عباسی و بهروز طیرانی، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
  7. آرشیو اسناد وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران (بخش مالی، زونکن یک، پرونده 10؛ بخش دیپلماسی و امور بین­الملل، زونکن یک، پرونده 14؛ قسمت اول بخش مالی-زونکن 4-پرونده 233)
  8. آرشیو پژوهشکده تاریخ معاصر (موسسه تاریخ معاصر ایران پیشین)، شماره بازیابی اسناد استفاده‌شده: م 628-2002-86-0، 0-93-6-131-ج، 0-121- 2009-86237 پ، ق-0-0-102957-0، 0-1513-0-0 پ، 467-1307-0-0 پ.
  9. آبادیان، حسین (1389)، بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
  10. بقیعی، غلامحسین (1373)، انگیزه؛ خاطراتی از دوران فعالیت حزب توده، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا.
  11. بندیکس، راینهارد (1382)، سیمای فکری ماکس وبر، ترجمه: محمد رامبد، تهران: هرمس.
  12. بوشه، راجر (1387)، نظریه‌های جباریت: از افلاطون تا آرنت، تهران، چاپ دوم، انتشارات مروارید.
  13. جان فولاد، احمد (1385)، سرگذشت یک افسر ایرانی، تهران: نشر شیرازه.
  14. خسروزاده، سیروان (1398)، وضعیت و جایگاه اجتماعی نظامیان در دوره پهلوی اول و تأثیر آن بر واقعه شهریور 1320، تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال نهم، شماره اول، بهار و تابستان 1398، صص 99-120.
  15. دشتی، علی (1354)، پنجاه و پنج، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
  16. راز پایندگی (بی‌تا)، بی‌جا: مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی.
  17. رحمانیان، داریوش (1379)، چالش جمهوری و سلطنت در ایران، تهران: نشر مرکز.
  18. رواسانی، شاپور (1367)، دولت و حکومت در ایران در دوره تسلط استعماری سرمایه‌داری، تهران: شمع.
  19. ریاحی، منوچهر (1371)، سراب زندگی، تهران: دانشگاه تهران.
  20. شهابی، هوشنگ و لینز، خوان (1380)، نظام‌های سلطانی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر شیرازه.
  21. صباحی، هوشنگ (1379)، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه، ترجمه پروانه ستاری، تهران: نشر گفتار.
  22. عاقلی، باقر (1386)، رضاشاه و قشون متحدالشکل، تهران: نشر نامک.
  23. قدیمی، ذبیح‌الله (1326)، تاریخ 25 ساله ارتش شاهنشاهی ایران، تهران: نشر آریان.
  24. کاظمی، محمد، البرز، منوچهر (2523)، تاریخ پنجاه‌ساله نیروی زمینی شاهنشاهی ایران، به اهتمام علی وزیری، تهران: بی‌نا.
  25. کرایب، یان (1382)، نظریه اجتماعی کلاسیک، ترجمه شهناز مسمی پرست، تهران: نشر آگه.
  26. کرونین، استفانی (1377)، ارتش و تشکیل حکومت پهلوی در ایران، ترجمه علی بابایی، تهران: خجسته.
  27. گرامی، محمدعلی (1350)، تاریخ اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و نظامی رضاشاه کبیر، شیراز: کوروش.
  28. گلشائیان، عباسقلی (1364)، اوضاعدربار،ارتش،دولتوکشوردرشهریور 1320، تهران: بیداری ایرانیان.
  29. لسناف، مایکل ایچ (1380)، فیلسوفان سیاسی قرن بیستم، ترجمه خشایار دیهیمی، تهران: نشر کوچک.
  30. مجد، محمدقلی (1396)، اسرار حمله متفقین به ایران، ترجمه علی‌اکبر رنجبر کرمانی، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر.
  31. مکی، حسین (1362)، تاریخ بیست‌ساله ایران، جلد ششم، تهران: نشر ناشر.
  32. مکی، حسین (1363)، تاریخ بیست‌ساله ایران، جلد هفتم، تهران: نشر ناشر.
  33. مؤید امینی، داوود (1321)، از سوم تا بیست و پنجم شهریور 1320، تهران: بی‌نا.
  34. نخجوان، محمد (1354)، تاریخ ارتش شاهنشاهی ایران، تهران، بی‌نا.
  35. ساوجبلاغی، اکبر (1348)، نیم‌قرن تاریخ ارتش شاهنشاهی ایران، تهران: چاپ زندگی.
  36. وبر، ماکس (1384)، اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهری، مهرداد ترابی نژاد و مصطفی عمادزاده، تهران: سمت.
  37. وبر، ماکس (1385)، مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، چاپ هفتم، ترجمه احمد صدارتی، تهران: نشر مرکز.
  38. یکرنگیان، میرحسین (1336)، گلگون کفنان، گوشه­ای از تاریخ نظامی معاصر، تهران: چاپخانه و کتابفروشی علمی.