بررسی و تحلیل مناصب نظامی در خدمت نهادهای قضائی خلافت عباسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه اراک

چکیده

 
خلافت عباسی یکی از مهم‌ترین دستگاه‌های حکومتی در جهان اسلام به‌حساب می‌آید. بسیاری از نهادهای اداری و سیاسی تمدن اسلامی در دوره این خلافت شکل گرفت که البته تعداد زیادی از این نهادها به تاسی از ساختارهای ایران پیش از اسلام بوده است. نهاد قضا یکی از مهمترین ساختارهای اداری این خلافت است که گرچه پیش از آن نیز نزد دولت‌ها اسلامی وجود داشت؛ اما سرانجام به دست عباسیان تکامل یافت. ساختارهای نظامی و اجتماعی مختلفی در خدمت نهاد قضائی خلافت عباسی بودند که ازجمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به حسبه، شرطه و دیوان مظالم اشاره کرد. پژوهش پیش روی در پی بررسی جایگاه نهادهای نظامی و اجتماعی نامبرده در ساختار قضائی خلافت عباسی است و سؤال اصلی آن است که این مناصب نظامی و ساختارهای اجتماعی از چه جایگاهی در دستگاه قضائی خلافت عباسی برخوردار بودند؟ که در پاسخ باید گفت یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارد که این مناصب بخش مهمی از ساختار قضائی آن دوره را در برمی‌گرفتند. نهاد حِسْبَه، ناظر بر امور اقتصادی، اجتماعی، مذهبی بود و این تشکیلات در ارتباط مستقیم با امر به معروف و نهی از منکر  عمل می کرد؛ شرطه ها مامور اجرای احکام قضائی بودند و بازوی اجرائی دستگاه قضا به حساب می آمدند و دیوان مظالم نیز که بخش مهمی از دستگاه قضائی خلافت عباسی بود نقش مهمی در دسترسی مستقیم مردم به خلفا در رسیدگی به شکایات مردم از عمال دولت و دیوانی داشت و مسئول رسیدگی به اعمال ظالمانة حکام، امرا و رجال بزرگ دولت به مردم بود که شخص خلیفه مستقیما مسئولیت آن را بر عهده داشت.
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of Military and Social Institutions Serving the Judicial Structure of the Abbasid Caliphate

نویسنده [English]

  • Mohammad Hassan Beigi
Assistant Professor, Department of History, Arak University; Email: mohaamad.beigi@gmail.com
چکیده [English]

چکیده

The Abbasid Caliphate is considered one of the most important governing systems in the Islamic world. Many administrative and political institutions of Islamic civilization were formed during this caliphate, although many of these institutions were derived from the structures of pre-Islamic Iran. The institution of the judiciary was one of the most important administrative structures of this caliphate, that despite its previous existence in Islamic governments, it eventually evolved in the hands of the Abbasids. Various military and social structures served the judiciary of the Abbasid Caliphate, the most important of which were Hasabeh, Shorteh, and Divan-e-Mazalem (the Court of Injustice). The present study seeks to examine the position of the mentioned military and social institutions in the judicial structure of the Abbasid Caliphate and to illuminate the position of these military positions and social structures in the judicial system of the Abbasid Caliphate. The findings of the research indicate that these positions were an important part of the judicial structure of that period. Hasabeh was in charge of economic, social, and religious affairs, and this organization acted in direct connection with "Amr-be-Maroof va Nahy-e-Monkar" (enjoining the good and forbidding the evil). Shortehs (judicial officers) were the executors of judicial rulings and were considered the executive arm of the judiciary. Finally, the Court of Injustice, which was an important part of the judiciary of the Abbasid Caliphate and was directly run by the caliph himself, also played an important role in people's direct access to the caliphs when they dealt with people's complaints about the actions of the governors, commanders, and notable statesmen.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • the Abbasid Caliphate
  • the judiciary
  • military positions
  • Shorteh
  • Hasabeh
  • Divan-e-Mazalem (the Court of Injustice)
  1. ابن اثیر، عزالدین علی بن احمد، (1371)، الکامل فی التاریخ: کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی.
  2. ابن اخوه، محمد بن محمد قرشی، (1360)، آیین شهرداری در قرن هفتم هجری، جعفر شعار، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
  3. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، (1358 هـ.ق)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، هند، حیدرآباد: مطبعه دایره المعارف.
  4. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، (1391هـ.ق/ 1971م)، تاریخ ابن خلدون(المسمی بکتاب العبر و دیوان المبتداء و الخبر، فی ایام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر)، بیروت: منشورات مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
  5. ابن عبد البر، (بی­تا)، الإستیعاب فی معرفه الأصحاب، تحقیق: محمد على البجاوی، نهضه مصر/ الفجاله/ القاهره: المکتبه الشامله، نسخه 3.23، http://www.shamela.ws.
  6. أبو النصر، محمد عبدالعظیم؛ (2001م)، السلاجقه تاریخهم السیاسی و العکسری، عین للدراسات و البحوث الانسانیه و الاجتماعیه.
  7. أبوزهره، محمد، (بی‌تا)، تاریخ المذاهب الاسلامیه فی السیاسه و العقائد و تاریخ المذاهب الفقهیه، مصر، قاهره: دارالفکر العربی.
  8. أبی داود، (بی­تا)، سنن أبی داود، المکتبه الشامله، نسخه 3.23، http://www.shamela.ws.
  9. الحمیضی، عبدالرحمن ابراهیم عبدالعزیز، (1409هـ / 1989م)، القضاء و نظامه فی الکتاب و السنّه، المملکه العربیه السعودیه جامعه أم القری.
  10. الشیزری الشافعی، ابوالنجیب جلال العدوی عبدالرحمن بن نصر بن عبدالله؛ (1365هـ.ق/ 1946م)، نهایه الرتبه الظریفه فی طلب الحسبه الشریفه، الناشر مطبعه التألیف و الترجمه و النشر، مکتبه الشامله، نسخه 3.23.
  11. امین، سید حسن،‌ (1393)، حقوق، دوره اسلامی، قسمت اول و دوم، مجلد 21، بنیاد دایره المعارف اسلامی.
  12. امین، سیّد حسن، (1382)، تاریخ حقوق ایران، تهران: انتشارات دایره المعارف ایران‌شناسی.
  13. انوری، حسن،‌ (1355)، اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی، تهران، کتابخانه طهوری.
  14. بلاذری، احمد بن یحیی؛ (بی­تا)، أنساب الأشراف، المکتبه الشامله، نسخه 3.23، http://www.shamela.ws.
  15. بویل، جی. آ، (1387)، تاریخ ایران کیمبریج: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، حسن انوشه، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  16. بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، (1355)، تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیّاض، به اهتمام محمدجعفر یاحقی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
  17. حسن، ابراهیم حسن، ‌(1964م)، تاریخ الإسلام السیاسی و الدینی و الثقافی و الإجتماعی، مکتبه النهضه المصریه.
  18. خصباک، جعفر حسین، (1974م)، القضاء فی العراق فی العهد السلجوقی، مجله التاریخیه، العدد 3، صص 111-81.
  19. زیدان، جرجی، (1369)، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  20. ساکت، محمد حسین، (1365)، نهاد دادرسی در اسلام، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
  21. ساکت، محمد حسین،‌ (بی‌تا)، سازمان قاضی‌القضات در جهان اسلام، مجله حقوقی دادگستری.
  22. شلبی، احمد، (1975م)، تاریخ التشریع الإسلامی و تاریخ النظم القضائیه فی الإسلام مع بحوث ضافیه عن القرآن الکریم، المصدر الأول لتشریع، القاهره: مکتبه النهضه المصریه.
  23. طوسی، ابوعلی حسن،‌ (خواجه نظام الملک)، (1347)، سیر الملوک (سیاست‌نامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  24. عثمان، إدریس محمد، (بی­تا)، الحسبه فی النظام الإسلامی: أصولها الشرعیه وتطبیقاتها العملیه، رساله ماجستیر.
  25. عظیم زاده طهرانی، طاهره، پوررمضان، زهره، (1389)، وجوه اشتراک و افتراق قضا و قضاوت عصر سلجوقی با دوره‌های پیش از اسلام، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، زمستان، شماره 26.
  26. کریستن سن، آرتور،‌ (1382)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: انتشارات صدای معاصر.
  27. گردیزی، ابو سعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود، (1363)، زین الأخبار گردیزی، بی جا: انتشارات دنیای کتاب.
  28. ماوردی، علی‌بن محمد، (1383)، آیین حکمرانی (الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه)، ترجمه و تحقیق حسین صابری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  29. مدرسی طباطبایی، حسین، (1366)، مقاله دیوان مظالم، مجله فرهنگ ایران زمین، شماره 27.
  30. مسعودی، علی بن حسین، (1382)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  31. یاوری، فتح اله،‌ (1355)، مقاله دیوان مظالم، مجله ماهنامه قضایی، اسفند، شماره 132.
  32. -أبوزید، سهام مصطفی، (1986م)، الحسبه فی مصر الإسلامیه من الفتح العربی إلی نهایه العصر المملوکی، الهیئه المصریه العامه للکتاب.
    1. Nielsen, J. S. (1991), MAZALIM, Encyclopedia of Islam, Vol. 6, Leiden: Brill.