الگوی بسیج منابع در جنگ‌های منجر به تشکیل حکومت صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی

2 استاد جامعه‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی

3 استاد موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

4 استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

در فرایند تشکیل حکومت صفویه، طریقتی صوفیانه و معنوی با تکیه بر قدرت مریدان خویش نقشی سیاسی و دنیوی ایفا کرده است. حال، پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که شاه اسماعیل- در مقام مرشد کامل طریقت صفوی- بر چه اساس و طی چه فرایندی توانسته مریدان تحت امر خود در قبایل مختلف را برای جنگ در مقابل سایر مدعیان قدرت بسیج کند، بر آنها پیروز شود و به سوی تشکیل حکومت حرکت نماید؟ بنابراین، پژوهش پیش رو با کاربرد تئوری‌های سیاسی ابن‌خلدون درباره تشکیل حکومت‌ها و با رویکردی توصیفی- تحلیلی در صدد پاسخگویی به این پرسش بر آمده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که شاه اسماعیل با بهره‌گیری از ولایت صوفیانه، موجبات هم‌نشینی سه عامل پیوند قبیله‌ای درون هر یک از قبایل، پیوند دینی درون هر یک از قبایل و پیوند دینی میان همه قبایل را فراهم آورده و بر همین اساس، توانسته میان قبایل مختلف تحت امر خود اتحاد و انسجام ایجاد کند و به بسیج منابع جهت نبرد بر ضد سایر مدعیان قدرت بپردازد و با استفاده از قدرت مضاعف این قبایل که حاصل هم‌نشینی پیوندهای قومی و پیوندهای دینی بوده است، در نهایت با پیروزی بر دشمنان خود موفق به تشکیل حکومت مرکزی قدرتمند دیرپای صفوی شود.
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Pattern of Mobilization of Resources in the Wars Leading to the Establishment of the Safavid Government

نویسندگان [English]

  • Abolfazl Fathabadi 1
  • Hasan Saraei 2
  • Shahram Pazouki 3
  • Ali Janadleh 4
1 PhD Student of Political Sociology, Allameh Tabatabi'e University; Email: Abolfazl.Fathabadi@yahoo.com
2 Corresponding Author: Professor of Political Sociology, Allameh Tabatabi'e University; Email: Hsaraie@yahoo.com
3 Professor, Iranian Research Institute of Philosophy; Email: shpazouki@hotmail.com
4 Assistant Professor of Sociology, Allameh Tabatabi'e University; Email: Ajanadleh@atu.ac.ir
چکیده [English]

In the process of establishing the Safavid government, a Sufi and spiritual tariqa, relying on the power of its followers, played a political and worldly role. The main question of this study is that on what basis and during what process Shah Ismail—as the perfect Sheikh of the Safavid tariqa—was able to mobilize his followers in several tribes to fight against other claimants of power, to overcome them, and to move toward establishing the government? Applying political theories of Ibn Khaldun about the development of governments, the present descriptive-analytical study thus seeks to answer this question. The findings show that Shah Ismail, using Sufi walayah, provided the means for the affinity of tribal and religious bonds within each tribe, and religious bonds between all tribes. He was accordingly able to create unity and solidarity among various tribes which were under his command, and to mobilize resources to fight against other claimants of power and finally, by using the aggregated power of these tribes which was the outcome of affinity of the ethnic and religious ties, he managed to defeat his enemies and succeed in establishing the long-lasting, powerful, and central government of Safavids.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shah Ismail Safavid
  • Sufi walayah
  • mobilization of resources
  • war
  • establishment of government
  1. آقاجری، هاشم (1380)، کنش دین و دولت در ایران عهد صفوی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
  2. آقاجری، هاشم (1395)، مقدمه‌ای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران: طرح نقد.
  3. آملی، سید حیدر (1395)، جامع‌الاسرار و منبع‌الانوار، ترجمه محمدرضا جوزی، تهران: هرمس، چاپ دوم.
  4. ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1393)، مقدمه ابن‌خلدون، ج اول، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ چهاردهم.
  5. احمدی، یعقوب (1389)، «تحلیل جامعه‌شناختی اندیشه‌های سیاسی ابن‌خلدون»، معرفت، سال نوزدهم، شماره 157، صص 92-83.
  6. اشراقی، احسان و ناصر جدیدی (1385)، «تصوف ایرانی قرن هفتم تا دهم هجری، بستری برای تکوین نهضت صفویان»، فصلنامه علمی- پژوهشی مسکویه، پیش‌شماره2، صص 52-35.
  7. امیرخسروی، بابک (1397)، دولت در ایران؛ نقدی بر نظریه شیوه تولید آسیایی مارکس، تهران: اختران، چاپ دوم.
  8. بوتول، گاستون (1396)، جامعه‌شناسی جنگ، ترجمه هوشنگ فرخجسته، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ نهم.
  9. پازوکی، شهرام (1393)، عرفان و هنر در دوره مدرن، تهران: علم.
  10. پیگولوسکایا، نینا ویکتوروونا و دیگران (1354)، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هجدهم، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام.
  11. پولادی، کمال (1398)، تاریخ اندیشه سیاسی در ایران و اسلام، تهران: مرکز، چاپ هفتم.
  12. تابنده، نورعلی (مجذوبعلیشاه)(1383)، آشنایی با عرفان و تصوف، تهران: حقیقت، چاپ سوم.
  13. تابنده، نورعلی (مجذوبعلیشاه)(1390)، مکاتیب عرفانی؛ مجموعه پاسخ به نامه‌ها از اسفند 1375 الی خرداد 1387، تهران: حسینیه امیرسلیمانی.
  14. تنهایی، حسین ابوالحسن (1385)، «ضرورت جامعه‌شناختی تبارشناسی در طریقه‌های عرفانی اسلامی ایران»، مجموعه مقالات همایش عرفان، اسلام، ایران و انسان معاصر: نکوداشت شیخ شهاب‌الدین سهروردی، به اهتمام شهرام پازوکی، تهران: حقیقت، صص 491-475.
  15. تنهایی، حسین ابوالحسن (1396)، جامعه‌شناسی تاریخی نظریه‌های متفکرین مسلمان، تهران: بهمن‌برنا، چاپ سوم.
  16. تیلی، چارلز (1392)، از بسیج تا انقلاب، ترجمه علی مرشدی‌زاد، تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ سوم.
  17. جنادله، علی (1396)، «روابط نهادی دولت و جامعه در ایران پیشانوسازی (نقد نظریه شکاف تاریخی دولت و ملت در ایران و ارائه یک دیدگاه بدیل)»، فصلنامه علوم اجتماعی، سال26، شماره76، صص 74-27.
  18. چیتیک، ویلیام (1389)، درآمدی بر تصوف و عرفان اسلامی، ترجمه جلیل پروین، تهران: حکمت.
  19. حسینی استرآبادی، سید حسین بن مرتضی (1366)، تاریخ سلطانی از شیخ صفی تا شاه صفی، به کوشش دکتر احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی، چاپ دوم.
  20. خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن همام‌الدین‌الحسینی (1353)، حبیب‌السّیر فی اخبار افراد بشر، ج4، زیر نظر محمد دبیر سیاقی، تهران: کتابفروشی خیام، چاپ دوم.
  21. رجب‌زاده، احمد (1378)، جامعه‌شناسی توسعه: بررسی تطبیقی- تاریخی ایران و ژاپن، تهران: سلمان.
  22. روملو، حسن‌بیگ (1349)، احسن‌التواریخ، ج11، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  23. زرین‌کوب، عبدالحسین (1388)، پله پله تا ملاقات خدا، تهران: علمی، چاپ بیست‌ونهم.
  24. ساعی، علی (1386)، روش تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: سمت.
  25. سجادی، سیّدجعفر (1378)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری، چاپ چهارم.
  26. سومر، فاروق (1371)، نقش ترکان آناتولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی، ترجمه اشراقی و امامی، تهران: گستره.
  27. سیوری، راجر (1394)، در باب صفویان، ترجمه رمضان‌علی روح‌الهی، تهران: مرکز، چاپ دوم.
  28. سیوری، راجر (1396)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: مرکز، چاپ بیست‌وهفتم.
  29. شیبی، کامل مصطفی (1396)، تشیع و تصوف، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر، چاپ هفتم.
  30. صفت‌گل، منصور (1389)، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران: رسا، چاپ دوم.
  31. طاهری، ابوالقاسم (138)، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه‌عباس، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ پنجم.
  32. طباطبایی، سیدجواد (1381)، دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران، تهران: نگاه معاصر، چاپ دوم.
  33. فلسفی، نصرالله (1369)، زندگانی شاه عباس اول، ج1، تهران: علمی، چاپ چهارم.
  34. قادری، حاتم (1385)، اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، تهران: سمت.
  35. قمی، قاضی احمد (1363)، خلاصه‌التواریخ، به تصحیح دکتر احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران: چاپ دوم.
  36. کدی، نیکی. آر (1390)، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: علم، چاپ دوم.
  37. گنابادی، حاج سلطان‌محمد (سلطانعلیشاه)(1384)، ولایت‌نامه، تهران: حقیقت، چاپ دوم.
  38. لویزن، لئونارد (1396)، فراسوی ایمان و کفر؛ شیخ محمود شبستری، ترجمه مجدالدین کیوانی، تهران: مرکز، چاپ پنجم.
  39. مزاوی، میشل م.(1388)، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: گستره، چاپ دوم.
  40. مشفقی‌فر، ابراهیم (1398)، نظامیان و سیاست در ایران عصر صفوی(1135-907 ه.ق)، تهران: مورخان.
  41. عالم‌آرای صفوی (1350)، مولف ناشناس، به کوشش یدالله شکری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  42. جهانگشای خاقان (1364)، مولف ناشناس، عکسبرداری از نسخه خطی، مقدمه و پیوست‌ها از الله دتا مضطر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
  43. مینورسکی، ولادیمیر (1370)، «ایران در قرن 15 میلادی»، یادنامه میرزاجعفر سلطان‌القرایی، تبریز: دانشگاه تبریز، صص 175-157.
  44. نصر، سیدحسین (1386)، سه حکیم مسلمان، ترجمه احمد آرام، تهران: امیرکبیر، چاپ ششم.
  45. نوایی، عبدالحسین و عباسقلی غفاری‌فرد (1394)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، تهران: سمت، چاپ دهم.
  46. نویدی شیرازی، عبدی‌بیک (1369)، تکمله‌الاخبار؛ تاریخ صفویه از آغاز تا 978 هجری قمری، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات عبدالحسین نوایی، تهران: نی.
  47. نیازمند، رضا (1383)، شیعه در تاریخ ایران، تهران: حکایت قلم نوین.
  48. هجویری، ابوالحسن (1366)، کشف‌المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، به کوشش محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
  49. هینتس، والتر (1362)، تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، چاپ سوم.
  50. منابع عربی
  51. اسپیناقچی پاشازاده، محمد عارف (1307ق)، انقلاب‌الاسلام بین‌الخاص والعام، 2جلدی، تهران: نسخه خطی کتابخانه ملی تهران، شماره 1634.
  52. بروکلمان، کارل (2007)، تاریخ‌الشعوب الاسلامیه، بیروت: دارالعلم للملایین.
  53. قشیری، ابوالقاسم (1940)، رساله قشیریه، قاهره.
    1. Green, Nile (2002), Sufism: A Global History, Oxford: John Wiley and Sons.