پیامد نبرد غجدوان بر جغرافیای سیاسی منطقه ماوراءالنهر و مناسبات درونی قدرت در ایران

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اراک

2 دانشجوی دکتری تاریخ، پژوهشکده امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی

چکیده


 
بی‌تردید یکی از مهمترین چالش‌های فراروی صفویان از آغازین سال­های تشکیل حکومت آنان در ایران، نحوه رویارویی با ازبکان به عنوان یکی از دشمنان سرسخت خود در مناطق شمال شرقی بوده ‌است. آن­ها که در برابر صفویان داعیه سرزمینی و مذهبی داشتند، به هنگام گسترش و تثبیت قدرت شاه اسماعیل در قلمرو ایران دغدغه زیادی را در منطقه خراسان برای وی پدید آوردند. لاجرم نخستین شاه صفوی که او نیز در برابر قدرت مخرب ازبکان از داعیه‌های مشترک برخوردار بود، می‌بایست با صلابت و جدیت جلوی پیشروی آن­ها را به درون خراسان سد نماید. نبرد مرو به مقاصد شاه اسماعیل جامه عمل پوشاند؛ اما نبرد دیگری موسوم به غجدوان که با فاصله‌ای نه چندان طولانی در آن سوی جیحون رخ داد، با شکست سپاهیان شاه اسماعیل به پایان آمد. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که این ناکامی چه تأثیری بر جغرافیای سیاسی منطقه ماوراءالنهر و بر مناسبات درونی قدرت در ایران نهاده است؟ نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که نبرد غجدوان ضمن پایان دادن به آمال و برنامه‌های شاه اسماعیل جهت اشاعه قدرت صفویان در آن سوی جیحون به تدوام حکومت بازماندگان تیمور در منطقه ماورءالنهر خاتمه بخشید و از سوی دیگر پریشانی نظام طریقتی را در ساختار قدرت صفویان آشکار ساخت.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Consequences of the Gijduvon Battle in the Political Geography of Transoxiana and in the Power Interrelations of the Safavids

نویسندگان [English]

  • Abdollah Motevali 1
  • Ali Zareei 2
1
2
چکیده [English]

Undoubtedly, one of the main challenges facing the Safavids since the beginning of their rule in Iran was how to deal with Uzbeks as one of their stubborn enemy in the northeast regions. Those who had territorial and religious claims against the Safavids, during the expansion and consolidation of the power of Shah Isma'il in Iran, created for him a great deal of concern in the Khorasan region. Eventually, the first Safavid king, who also had common claims against the destructive power of Uzbeks, should have prevented them seriously from moving forward into Khorasan. The battle of Marv served the intentions of Shah Isma'il, but another battle called Gijduvon, which took place at a not-so-long distance along the Amu Darya, ended with the defeat of Shah Ismail's troops. The present study, with a descriptive-analytical approach, seeks to answer to this question that how this failure affects the political geography of the Transoxania region and the internal relations of power in Iran. The results of this study indicate that the battle of the Gijduvon ended the continuation of the Timurid rule in the Transoxania region in addition to ending the wishes of Shah Ismail for propagating the power of Safavids on the other side of Amu Darya. Moreover, it reveals the disturbances in the credo centered system in the power structure of Safavids.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The battle of Gijduvon
  • Safavids
  • Uzbeks
  • Transoxania
  • Safavid Shah Isma'il
ـ          اسپناقچى، محمد عارف، (1379). انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام‏، تصحیح رسول جعفریان‏، قم: دلیل.
ـ          اسکندر بیگ، (1382). تاریخ عالم‏آراى عباسى‏، تصحیح ایرج افشار، تهران‏: امیرکبیر.
ـ          اعتماد السلطنه‏، محمد حسن خان، (1367). تاریخ منتظم ناصرى‏، تصحیح محمد اسماعیل رضوانى‏، تهران: دنیاى کتاب.
ـ          افوشته­اى نطنزى‏، محمود بن هدایت الله، (1373). نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار فی تاریخ الصفویه‏، تصحیح احسان اشراقى‏، تهران‏: انتشارات علمى و فرهنگى‏.
ـ          امینى هروى، امیر صدر الدین ابراهیم، (1383). فتوحات شاهى،‏ محمد رضا نصیرى‏، تهران‏: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
ـ          بدلیسى‏، شرف خان، (1377). شرفنامه‏، تصحیح ولادیمیر ولییامینوف‏، تهران‏: اساطیر.
ـ          بیات‏، عزیز الله، (1384). تاریخ تطبیقى ایران با کشورهاى جهان‏، تهران: امیر کبیر.
ـ          پیرنیا، حسن؛ اقبال آشتیانى، عباس، (1380). تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه‏، تهران‏: خیام.
ـ          تتوى، قاضى احمد؛ قزوینى‏، آصف خان، (1382). تاریخ الفی‏، تصحیح غلامرضا طباطبایى مجد، تهران‏: علمى و فرهنگى.
ـ          توزک جهانگیرى، نور الدین محمد، (1359). جهانگیر نامه‏، محمد هاشم، تهران‏: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ          جعفریان‏، رسول، (1379). صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست‏، تهران‏: پژوهشکده حوزه و دانشگاه. ‏
ـ          جنابدى‏، میرزا بیگ، (1378). روضة الصفویه‏، تصحیح غلامرضا طباطبایى مجد، تهران‏: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ          چلبى، مصطفى بن عبدالله، حاجى خلیفه، (1376). تقویم التواریخ‏، تصحیح میر هاشم محدث‏، تهران: احیاء کتاب. ‏
ـ          خاتون آبادى، سید عبد الحسین الحسینى‏،‏ (1352). وقایع السنین و الاعوام‏، تصحیح محمد باقر بهبودى‏، تهران‏: کتابفروشى اسلامیه. ‏
ـ          خنجى، فضل اللّه بن روزبهان، (1362). سلوک الملوک، تصحیح محمد على موحد، تهران: خوارزمى.
ـ          خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین، (1380). تاریخ حبیب السیر، تهران‏: خیام.
ـ          ‏دوغلات‏، میرزا محمد حیدر، (1383). تاریخ رشیدى، تصحیح عباس قلى غفارى فرد، تهران: میراث مکتوب‏، ‏.
ـ          راوندى، مرتضى، (1382). تاریخ اجتماعى ایران‏، تهران‏: انتشارات نگاه.
ـ          روملو، حسن، (1384). احسن التواریخ، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
ـ          رهربرن، (1349). نظام ایالات در دوره صفویه‏، ترجمه کیکاوس جهاندارى‏، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. ‏
ـ          ریپکا، یان، (1381). تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه‏، ترجمه عیسى شهابى‏، تهران: علمى و فرهنگى. ‏
ـ          سایکس، سرپرسى، (1380). تاریخ ایران‏، ترجمه سید محمد تقى فخر داعى گیلانى‏، تهران: افسون.
ـ          سیوری، راجر، (1380). صفویان، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
ـ          سیستانى‏، ملک شاه حسین بن شاه محمود، (1383). احیاء الملوک، تاریخ سیستان تا عصر صفوى‏، تصحیح منوچهر ستوده‏، تهران: علمى و فرهنگى.
ـ          صفا، ذبیح الله، (1378). تاریخ ادبیات در ایران‏، تهران‏: انتشارات فردوس.
ـ          عرب قطغان، (1385). مسخر البلاد‏، تصحیح نادره جلالى‏، تهران: میراث مکتوب.
ـ          قزوینى اصفهانى، محمد یوسف واله، (1372). خلد برین‏‏، تصحیح میر هاشم محدث‏، تهران‏: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار،.
ـ          قزوینى‏، بوداق منشى، (1387). جواهر الاخبار، تصحیح محسن بهرام نژاد، تهران: میراث مکتوب.
ـ          قمى، قاضى احمد بن شرف الدین الحسین الحسینى، (1383). خلاصة التواریخ‏، تصحیح احسان اشراقى‏، تهران‏: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ـ          گنابادى، قاسمى حسینى، (1387). شاه‏اسماعیل‏نامه‏، تصحیح جعفر شجاع کیهانى‏، تهران‏: فرهنگستان زبان وادب فارسى.
ـ          مبارک، ابو الفضل، ‌(1385). اکبرنامه تاریخ گورکانیان هند، تصحیح غلامرضا طباطبایى مجد، تهران‏: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى. ‏
ـ          مستوفى‏، محمد محسن، (1375). زبده التواریخ‏، تصحیح بهروز گودرزى‏، تهران‏: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ          منتظر صاحب، اصغر (به کوشش)، (1384). عالم‏آراى شاه‏اسماعیل‏، ‏تصحیح اصغر منتظر صاحب ، تهران‏: انتشارات علمى و فرهنگى.
ـ          نوایى، عبد الحسین، (1379). رجال کتاب حبیب السیر، تهران‏: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
ـ          نوایى، عبد الحسین، (2536). اسناد و مکاتبات تاریخى از تیمور تا شاه‏اسماعیل‏، تهران‏: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. ‏
ـ          واصفى، زین الدین محمود، (1349). بدایع الوقایع‏، تصحیح الکساندر بلدروف‏، تهران‏: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ          وحید قزوینى، میرزا محمد طاهر، (1383). تاریخ جهان‏آراى عباسى‏، تصحیح سید سعید میر محمد صادق‏، تهران‏: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.