نظام توپخانه در دوره قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه جیرفت

چکیده

توپ از سلاح­های راهبردی و مهم­ترین ابزار پشتیبانی نیروهای سواره­نظام و پیاده­نظام از اواسط دوره صفوی تا پایان دوره قاجار بود. کاربری این سلاح در دوره قاجار نقش مهمی در کامیابی یا عدم کامیابی ارتش قاجاران داشت. در پژوهش پیش­رو با ابزار کتابخانه­ای و مراجعه به منابع اصلی، سفرنامه­ها و اسناد، با روش توصیفی ـ تحلیلی، توپخانه دوره قاجار به بحث گذاشته شده و هدف اصلی پاسخ به این سؤال است که توپخانه چه جایگاهی در نظام قاجاری داشت؟ با بررسی منابع این فرضیه مطرح شد که کارگزاران قاجاری در صدد بودند با ایجاد نظام جدید، توپخانه و پیاده­ نظام مدرنی هم­تراز با نمونه­های ارتش­ اروپایی ایجاد نمایند؛ اما موانع عمده­ای در جهت ایجاد توپخانه وجود داشت و چنین تلاش­هایی در فرهنگ اجتماعی و سیاسی ایران ناکام ماند. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که در ساختار اجتماعی ایران، سران و سواران ایلی جایگاه ویژه­ای داشتند و آنان مانع از تشکیل پیاده­ نظام و توپخانه آتشبار به عنوان رقیبان سواره­نظام بودند. بنابراین، در سراسر دوران قاجار و در جنگ­های خارجی سواره­نظام چه از نظر تعداد و چه در ساختار نظام، از اهمیت بیشتری نسبت به توپخانه و پیاده­نظام برخوردار بود. چنین ساختی یکی از دلائل اصلی ناکامی ارتش قاجار در رویارویی با ارتش­های روس و انگلیس بود.
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Use of Artillery System in the Qajar Dynasty

نویسنده [English]

  • Reza Sehhat Manesh
چکیده [English]

 
Cannons were strategic weapons and the most important tool for supporting cavalry and infantry forces coming into use from the middle of the Safavid dynasty to the end of the Qajar era. The use of cannons during the Qajar rule played an important role in the success or failure of the Qajar army. In the present study, with the use of and reference to the main library resources, travel literature and documents, and using a descriptive-analytical method, the artillery of the Qajar era was discussed. The main purpose of the study was to answer the question that how important was the artillery in the Qajar ruling system? By examining the resources, this hypothesis was suggested that Qajar agents sought to create a modern system of artillery and modern infantry similar to those of European armies, but there were major barriers to artillery formation, and such efforts failed in the socio-political culture of Iran. The research findings indicate that in the social structure of Iran, the heads and tribal cavalry enjoyed special importance and prevented the formation of infantry and artillery battery as rivals of the cavalry. Therefore, throughout the Qajar era and in the foreign wars, the cavalry, both in terms of number and structure of the system, was more important than artillery and infantry. Such a construction was one of the main reasons for the Qajar army's failure to confront Russia and English armies.            
  

 

کلیدواژه‌ها [English]

  • cannon
  • Artillery
  • army
  • Qajar
  • cavalry

مراجع

 
-         آبراهامیان، یرواند (1377). ایران بین دو انقلاب. مترجمان کاظم فیروزمند. حسن شمس­آوری، محسن مدیرشانه­چی. چاپ اول. تهران: نشر مرکز.
-         ــــــــــــــــ (1390). تاریخ ایران مدرن. ترجمه محمد ابراهیم فتاحی. چاپ ششم، تهران: نشر نی.
-         آدمیت، فریدون (1361). امیرکبیر و ایران. چاپ ششم، تهران: انتشارات خوارزمی.
-         اعتمادالسلطنه (1362)، المآثر و آثار: چهل سال تاریخ ایران، به تصحیح ایرج افشار، تهران: اساطیر.
-         اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان صنیع­الدوله (1367). تاریخ منتظم ناصری، ج3. تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
-         اقبال آشتیانی، عباس (1355). میرزا تقی خان امیرکبیر. به کوشش ایرج افشار، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس.
-         بشیریه، حسین (1387. موانع توسعه سیاسی در ایران، چاپ ششم، تهران: گام نو.
-         بینا، علی اکبر(1383). تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران، 2 جلد، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
-         پاتینجر، هنری (1348). مسافرت سند و بلوچستان، ترجمه شاهپور گودرزی، تهران: کتابفروشی دهخدا.
-         جهانگیرمیرزا (1384). تاریخ نو، به سعی و اهتمام عباس اقبال آشتیانی، تهران: علم.
-         حائری، عبدالهادی(1380). نخستین رویاروئی­های اندیشه­گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران: انتشارات امیرکبیر.
-         خاوری شیرازی، میرزا فضل­الله (1380). تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق ناصر افشارفر، 3 جلد، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-         خورموجی، محمدجعفر(1344). حقایق­الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: زوار.
-         دروویل، گاسپار (1367). سفر در ایران. ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، چاپ سوم، تهران: شباویز.
-         زرینی، حسین (1391). اسنادی از توپخانه ایران دردوره قاجار، مجله اسناد بهارستان، ش 5. بهار. 262-245.
-         ژوبر، پ. آمده (1347). مسافرت در ارمنستان و ایران، ترجمه علیقلی اعتماد مقدم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
-         سایکس، سرپرسی مالزورث(1389). تاریخ ایران، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، ج2، چاپ هشتم. تهران: دنیای کتاب.
-         ـــــــــــــــــــــــــ(1336). سفرنامه سایکس. ترجمه حسین سعادت نوری. چاپ دوم، تهران: ابن سینا.
-         سپهر، محمدتقی لسان­الملک (1377). ناسخ­التواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، ج3-1، تهران: انتشارات اساطیر.
-         سپهسالار، میرزا حسین خان (1372). حکومت سایه­ها: اسناد و مکاتبات محرمانه و سیاسی میرزا حسین خان سپهسالار، به کوشش محمدرضا عباسی. تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
-         سیاح، حمید (2536). خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت. به تصحیح سیف­الله گلکار. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
-         شیخ­نوری، محمدامیر(1385). «تغییر ساختار ارتش ایران از سنتی به مدرن»، زمانه: ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی معاصر، سال پنجم، شماره 52. دی­ماه. 30-20.
-         طباطبائی، جواد (1386). تاملی درباره ایران؛ مکتب تبریز و مقدمات تجدد خواهی، ج 2، بخش نخست، چاپ دوم، تبریز: انتشارات ستوده.
-         علیزاده بیرجندی، زهرا(1385). اصلاحات نظامی در عهد ناصری، زمانه: ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی معاصر، سال پنجم، شماره 52، دی­ماه، 43-40.
-         عین­السلطنه قهرمان­میرزا (1374). روزنامهخاطراتعین­السلطنه، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار،  جلد3-1. تهران: اساطیر.
-         فوران، جان (1385). مقاومت شکننده. ترجمه احمد تدین، چاپ ششم، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
-         قوزانلو، جمیل (1362). جنگ ده ساله ایران و روس، تهران: دنیای کتاب.
-         کاساکوفسکی (2535). خاطرات کلنل کاساکوفسکی، ترجمه عباسقلی جلی، چاپ دوم، تهران: کتابهای سیمرغ.
-         کاظم­زاده، فیروز (1354). روس و انگلیس در ایران( 1914-1864) پژوهشی درباره امپریالیسم، ترجمه منوچهر امیری، چاپ اول. تهران: شرکت سهامی کتاب­های جیبی با همکاری انتشارات فرانکلین.
-         کتاب آبی (1362). گزارش­های محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطه ایران، به کوشش احمد بشیری، 8 جلد، چاپ اول، تهران: نشر نو.
-         کرزن، جرج. ن (1373). ایران و قضیه ایران. ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، 2جلد، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
-         کرمانی، احمد مجدالاسلام (2536). سفرنامه کلات گوشه­ای از تاریخ مشروطیت ایران، مقدمه و تحشیه محمود خلیل­پور، چاپ دوم، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
-         گاردان، کنت آلفرد (1362). ماموریت ژنرال گاردان در ایران، ترجمه عباس اقبال، تهران: انتشارات نگاه.
-         گرانتفسکی، ا. آ. و دیگران (1389). تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ترجمه کیخسرو کشاورزی، چاپ سوم، تهران: مروارید.
-         گرانت واتسون، رابرت (1351). ایران دردوره قاجاریه، ترجمه وحید مازندرانی، تهران: سیمرغ.
-         مفتون دنبلی، عبدالرزاق (1351). مآثر سلطانیه تاریخ جنگ­های ایران و روس، به اهتمام غلامحسین صدری افشار، تهران: ابن­سینا.
-         مکنزی، چارلز فرانسیس (1359). سفرنامه شمال، ترجمه منصوره اتحادیه (نظام مافی)، چاپ اول، تهران: نشر گستره.
-         توانی و سیده فاطمه سهیلی (1394). «اندیشه تشکیل ارتش ملی در نخستین دوره مجلس شورای ملی»، فصلنامه علمی – پژوهشی تاریخ ایران و اسلام دانشگاه الزهرا، س بیست و پنجم، دوره جدید، ش 26. پیاپی 116، تابستان 94. 228-205.
-         ملکم، سر جان (1380). تاریخ کامل ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، تهران: افسون.
-         میرزا رضا مهندس (1386)، سفرنامه، به کوشش مجید نیک­پور، کرمان: مرکز کرمان شناسی.
-         نائبیان، جلیل (1373). روابط ایران با دول خارجی در دوران قاجاریه، تهران: انتشارات فردابه.
-         نصر، تقی (1363). ایران در برخورد با استعمارگران. چاپ اول، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.
-         نفیسی، سعید (1383). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، چاپ اول. تهران: اهورا.
-         نوائی، عبدالحسین (2535). دولت­های ایران از آغاز مشروطیت تا اولتیماتوم، چاپ اول، تهران: انتشارات بابک.
-         وایرینگ، اسکات (1394). سفر به شیراز از مسیر کازرون به فیروزآباد، ترجمه شهرزاد رضایی مقدم، تهران: آژنگ.
-         ورهرام، غلامرضا (1385). نظام سیاسی و سازمان­های اجتماعی ایران در عصر قاجار، تهران: انتشارات معین.
-         هاردینگ، سر آرتور (1370). خاطرات سیاسی سر آرتور هاردینگ، ترجمه جواد شیخ­الاسلامی، تهران: موسسه کیهان.
-         هدایت، رضاقلی خان (1385). روضه­الصفای ناصری، تصحیح و تحشیه جمشید کیانفر، ج10، چاپ دوم، تهران: اساطیر.
-         هدایت، حاج مهدی­قلی مخبرالسلطنه (1389). خاطرات و خطرات، چاپ هفتم، تهران: انتشارات زوار.
ب) نسخه­های خطی
-         کرشیش، اگوست. سرهنگ و معلم توپخانه، علم توپخانه (نسخه خطی)، ، ترجمه میرزا زکی مازندرانی، ش بازیابی کتابخانه ملی: 12565-6. این کتب در دوره ناصرالدین شاه نوشته شده است.
-         نجفقلی (1296ق)، سوال و جواب در علم توپخانه (نسخه خطی)، شناسه کتاب: 1749250. استنساخ عبدالحسین بن محمد رفیع. نویسنده در دوره ولیعهدی مظفرالدین­شاه به وی علم توپخانه یاد می­داده است و مباحث توپخانه را ضمن 120 سوال و جواب تدوین کرده است.
-         محمدباقر تبریزی، اسلحه­سازی، به خط زین العابدین، ش بازیابی 8-665. این کتاب به دستور حاجی میرزا آقاسی تدوین شده است.
-         رساله­ای در علم و قواعد توپخانه، (قرن 13)، احتمالا نویسنده یکی از معلمین و محصلین دوره­های نخست دارالفنون بوده. ش بازیابی و ثبت ندارد.
-         پروسکی، آنتوان رجویل (1276ق)، رساله علم جنگ، ش ثبت 814002. شناسه کتاب 814002.
-         حسینعلی افشار پسر فرج الله خان پسر عسکر خان افشار ارومی(1270ق)، قانون نظامیه، شناسه کتاب: 1693277. منبع 10609-5.                             
-         سازمان اسناد ملی، شماره بازیابی سند 15627-240، سند شماره 16، 1330ق.
-         سازمان اسناد ملی، شماره بازیابی سند 15627-240، سند شماره 15، 1330ق.
-         سازمان اسناد ملی، شماره بازیابی سند 15627-240، سند شماره 19، 1330ق.
-       Floyer, Ernest Ayscoghe (1882), Unexplored Baluchistan, Mekran,
-       Bashkurd, Persia, Kurdistan, and Turkey. London: Griffith & Farran.
-       kinneir, John Macdonald(1813), Geographical memoir of the Persian
-       empire, London: Cox and Baylis.
-       Landor, Arnold Henry savage. across coveted lands, or a journey from
-       flushing to Calcutta overland. 2 vol. New York: Charles Scribner sons, 1903.
-       Lorimer, John Gordon (1908). Gazetter of The Persian Gulf, Oman And Centeral Arabia, Calcutta: Superintendent Government Printing, India. Greg international publishers Limited Westmead, Farnborough, Hants, England And Irish University Press, shanon, Ireland, printed in Holand.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار