امتیازات و جایگاه نظامیان قزلباش در حکومت شاه اسماعیل اول صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد تاریخ، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

2 دانش‌آموخته دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام، کارشناس معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

3 دانش‌آموخته دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

چکیده

شکل­گیری حکومت صفویه (907-1135ه.ق./1501-1722م.) به مدد حضور و قدرت­نمایی نظامیان قزلباش وابسته به ایلات و عشایر ترکمانی تحقق یافت که با پیوند مذهبی طریقت صوفیانه صفویه در اردبیل، رابطه­ای مرید- مرادی را با شیوخ و شاهان صفوی برقرار کردند. این رابطه با رسمیت مذهب شیعه در ایران در قالب پیوند شاه­الهی- غازی، رزمنده پرشور شیعی- صوفی تقویت شد. این نظامیان به­سبب نقش­آفرینی نظامی در پیکارهای شاه اسماعیل (907-930ه.ق./1501-1524م.) با خاندان­های حکومتگر، حکام داخلی و سلسله­های حکومتی رقیب مانند عثمانیان و اوزبکان و تلاش در استقرار، تثبیت و تداوم حکومت صفوی به امتیازات گوناگونی در این حکومت دست یافتند؛ و پس از خاندان سلطنتی در جایگاه دوم هرم اجتماعی و ساختار قدرت قرار گرفتند. هدف این پژوهش، بررسیِ جایگاه و امتیازات نظامیان قزلباش در حکومت شاه اسماعیل اول، به­روش توصیفی- تحلیلی و براساس داده­های منابع کتابخانه­ای است. اساس بررسی بر این پرسش قرار دارد که عامل تعیین کننده جایگاه و امتیازات نظامیان قزلباش در حکومت شاه اسماعیل صفوی چه بوده است. مفروض پژوهش بر توان نظامی و پشتوانه قبیله­ای نظامیان به­عنوان عامل تعیین کننده تأکید دارد. یافته­های پژوهش نشان داده که اساس قدرت شاه اسماعیل به حضور و قدرت نظامیان قزلباش مربوط می­شد. نقش­های گوناگون این نظامیان در عرصه نظامی­گری، مناسبات داخلی، حکومت ایالات، لَلگی شاهزادگان و حتی در عرصه روابط خارجی که نشان از تکثر وظایف و مسئولیت­های نظامیان در این دوره داشت، جایگاه و دامنة نفوذ آنان را در حکومت شاه اسماعیل افزایش داد و به مقامات اصلیِ حکومت راه یافتند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Status and Privileges of Qizilbāsh Military in the Government of Safavid Shāh Ismāil I

نویسندگان [English]

  • Jahanbakhsh Savagheb 1
  • Soroush Azadbakht 2
  • Farideh Morovati 3
1 Full Professor of History, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Lorestan University, Khoramabad, Iran
2 PhD in Post-Islamic History of Iran, Expert of Research and Technology Vice-Chancellor of Lorestan University, Khoramabad, Iran
3 PhD in Post-Islamic History of Iran, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Lorestan University, Khoramabad, Iran
چکیده [English]

The formation of the Safavid state (1501-1722) happened with the help of the presence and power of Qizilbāsh soldiers affiliated with Turkmen tribes, who established a morid-morad relationship with the Safavid sheikhs and kings with the religious connection of the Safavid Sūfī order in Ardabil. This relationship was strengthened with the officialization of the Shi'a religion in Iran, in the form of Shāhelahi-Ghāzī, a passionate Shi'a-Sūfī warrior. These soldiers achieved various privileges in the Safavid government due to their military role in the battles of Shah Ismail (1501-1524) with the ruling families, internal rulers and rival ruling dynasties such as the Ottomans and the Uzbeks and their efforts in the establishment, stabilization and continuation of the Safavid government. And after the royal family, they were placed in the second position of the social pyramid and power structure. This research aimed to investigate the status and privileges of Qizilbāsh militaries in the government of Shāh Ismāil I, using a descriptive-analytical method based on the data of library sources. The basis of the investigation was identifying the determining factor in the status and privileges of Qizilbāsh troops in Shah Ismail's government. The research assumption emphasizes the military strength and tribal support of the militaries as the determining factor. The findings of the research showed that the basis of Shāh Ismāil's power was related to the presence and power of Qizilbāsh soldiers. The various roles of these soldiers in the field of militarism, internal relations, the government of the states, as lala (statesmen) of the princes and even in the field of foreign relations, depicted the multiplicity of duties and responsibilities of the soldiers in this period, and raised their position and scope of influence in the government, so that they were appointed as chief officials of the government.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid era
  • Shāh Ismāil I
  • Qizilbāsh military
  • privileges and government positions

مراجع

- آنجوللو، جووان ماریا (1381). سفرنامه، در:  سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
- امینی هروی، امیرصدرالدین ابراهیم (1383). فتوحات شاهی، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- بازرگان ونیزی (1381). سفرنامه، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
- بدلیسی، شرف­خان­ (1377). شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، به­اهتمام ولادیمیر ولییامینوف زرنوف، تهران: اساطیر.
- تاریخ قزلباشان (1361). به­اهتمام میرهاشم محدث، تهران: بهنام.
- ثواقب، جهانبخش و علی خورسندی (1400). «نقش نظامیان در سیاست خارجی شاه اسماعیل اول صفوی»، تاریخ روابط خارجی، سال 22، شماره87.
- ثواقب، جهانبخش؛ مروتی، فریده و سروش آزادبخت (1401). «نقش نظامیان قزلباش در جنگ­ها و استقرار و تثبیت حکومت شاه اسماعیل اول صفوی»، مطالعات تاریخی جنگ، دوره 6، شماره1.
- جنابدی، میرزابیگ حسن (1378). روضه­الصفویه، به­کوشش غلامرضا طباطبایی­مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل (1364). مقدّمه الله­دتا مضطر، اسلام­آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- حسینی استرآبادی، حسن­بن مرتضی (1366). از شیخ صفی تا شاه صفی از تاریخ سلطانی، به­اهتمام احسان اشراقی،‌ تهران: علمی.
- الحسینی، خورشاه­بن قباد (1379). تاریخ ایلچی نظام­شاه، تصحیح محمدرضا نصیری و کوئیچی هانه­دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- خنجی اصفهانی، فضل­الله­بن روزبهان (1382). تاریخ عالم­آرای امینی، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
- خواندامیر، امیرمحمود (1370). تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، تصحیح محمدعلی جراحی، تهران: گستره.
- خواندمیر، غیاث­الدین (1353). تاریخ حبیب­السیر، تصحیح زیرنظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.
- دلاواله، پیترو (1370). سفرنامه، ترجمه شعاع­الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
- رربورن، کلاوس میشائیل (1383). نظام ایالات در دوره صفویه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: علمی و فرهنگی.
- رضایی، زهرا؛ جدیدی، ناصر و محمدکریم یوسف­جمالی (1399). «نقش قزلباشان در تعیین جانشینی پادشاهان صفویه تا پایان حکومت شاه عباس اول (907-1038ه.ق.)»، سخن تاریخ، دوره چهاردهم، شماره31.
- روملو، حسن­بیگ (1384). احسن­التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.           
- رویمر، هانس روبرت (1380). ایران در راه عصر جدید: تاریخ ایران از 1350 تا 1750، ترجمه آذر آهنچی، تهران: دانشگاه تهران.
- زنو، کاترینو (1381). سفرنامه، در:  سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
- سیوری، راجر (1372). ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
- سیوری، راجر (1382). تحقیقاتی در تاریخ ایران عصر صفوی (مجموعه مقالات)، ترجمه عباسقلی غفاری­فرد و محمدباقر آرام، تهران: امیرکبیر.
- سیوری و دیگران، (1380). صفویان، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران: مولی.
- الشیبی، کامل مصطفی (1374). تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
- شیرازی، خواجه زین­العابدین علی(عبدی­بیگ) نویدی (1369). تکمله­الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: نی.
- صفوی، شاه اسماعیل (1380). کلیات دیوان، نصیحت­نامه، دهنامه، قوشمالار فارسجا شعرلر، تصحیح رسول اسماعیل­زاده، تهران: الهدی.
- طالاری، محمدرضا و هیبت­الله هاشمی (1398). «نقش سیاسی قزلباشان در عهد شیخ جنید و شیخ حیدر»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، سال دوم، شماره 18.
- عالم­آرای شاه اسماعیل (1384). تصحیح اصغر منتظرصاحب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- عالم­آرای صفوی (1363). به­کوشش یدالله شکری، تهران: اطلاعات.
- عقیلی، احمد (1395). «تحلیل عملکرد تاریخی قزلباش، قبل و بعد از تشکیل حکومت صفوی»، پژوهش­های تاریخی ایران و اسلام، دوره دهم، شماره18.
- غفاری قزوینی، قاضی احمد (1342). تاریخ جهان­آرا، تهران: کتابفروشی حافظ.
- غلامی فیروزجانی، علی و سعید حیدری (1391). «سازمان نظامی صفویه از آغاز تا پایان دوره شاه عباس»، پژوهش در تاریخ، سال سوم، شماره2.
- قاضی­زاده اردبیلی، ظهیرالدین (1400). غزوات سلطان سلیم، تصحیح و تحقیق طاهر بابایی، تهران: میراث مکتوب.
- قزوینی، یحیی­بن عبداللطیف (1386). لب­التواریخ، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- قمی، قاضی احمد (1383). خلاصه­التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
- لاپیدوس، ایرا ام. (1376). تاریح جوامع اسلامی از آغاز تا قرن هجدهم، ترجمه محمود رمضان­زاده، مشهد: بنیاد  پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.
- لمتون، ا. ک. س. (1362). مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: علمی و فرهنگی.
- مَتی، رودی (1393). ایران در بحران؛ زوال صفویه و سقوط اصفهان، ترجمه حسن افشار، تهران: مرکز.
- مزاوی، میشل م. (1363). پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: گستره.
- منشی، اسکندربیگ (1377). تاریخ عالم­آرای عباسی، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
- منشی قزوینی، بوداق (1378). جواهرالاخبار، تصحیح محسن بهرام­نژاد، تهران: میراث مکتوب.
- مینورسکی (1368). سازمان اداری حکومت صفوی، ترجمه مسعود رجب­نیا، تهران: امیرکبیر.
- نیومن، آندرو. جی. (1393). ایران صفوی؛ نوزایی امپراتوری صفوی، ترجمه عیسی عبدی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
- واله اصفهانی، محمدیوسف (1372). خلدبرین، به­کوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- هینتس، والتر (1361). تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
-Hayāti Tabrizi, Qāsim Beg (2018). A Chronicle of the Early Safavids and the Reign of Shāh Ismā,il (907-930/1501/1524), Persian ed, & Int. by Kioumars Ghereghlou, New Haven, CT: American Oriental Society.
Minorski (1942). "The Poetry of Shāh Ismāil", B.S.O.S., Vol. 4.-
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار