منازعات عثمانی و صفوی در گیلان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشکاه تهران

3 استادیار گروه جغرافیای تاریخی پژوهشکده علوم انسانی

4 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن دانشگاه تهران

10.52547/HSOW.3.4.1

چکیده

 
گیلان تا پیش از برآمدن صفویان از استقلال نسبی برخودار بود و به دست حکومت­های محلی اداره می­شد. حاکمان محلی گیلان با حکومت های خارج از مرزهای گیلان به ویژه صفوی و عثمانی روابط سیاسی و اقتصادی داشتند. حکومت­های محلی گیلان به­ویژه کیاییان در به قدرت رساندن صفویان نقش مؤثری داشتند؛ از این رو صفویان در آغاز با آنها به مدارا و تسامح رفتار کردند، اما پس از انتقال پایتخت صفویان به قزوین، استقلال سیاسی آنها مخصوصاً روابط آنها با عثمانیان را تاب نیاوردند و گیلان به یکی از عرصه­های ستیز بین عثمانی و صفوی تبدیل شد. پرسش اصلی مقاله بر چرایی و چگونگی منازعه بین دولت­های عثمانی و صفوی بر سر گیلان است. این نوشتار با بررسی منابع تاریخی و تحلیل آنها نشان داده است عثمانیان و صفویان برای به دست آوردن برتری مذهبی در گیلان و تسلط بر منابع اقتصادی به ویژه صنعت ابریشم و راه تجاری بین المللی آن با یکدیگر رقابت می­کردند تا اینکه در نهایت با فتح گیلان به دست شاه عباس، بیشتر مردم گیلان به تشیع دوازده­امامی گرایش یافته و منافع اقتصادی و تجاری گیلان، تماماً در اختیار صفویان قرار گرفت.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Ottoman and Safavid Conflicts in Guilan

نویسندگان [English]

  • seysd Ahmadreza Khezri 1
  • jamal mousavi 2
  • Mohammad mahmoudpour 3
  • samaneh khalilifar 4
1 Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, University of Tehran
2 Associate Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, University of Tehran
3 Assistant Professor of Historical Geography, Institute of Humanities
4 phd student university of tehran
چکیده [English]

Until the rise of the Safavids, Guilan enjoyed relative independence and was governed by local governments. Guilan's local rulers had political and economic relations with governments outside Guilan, especially the Safavids and the Ottomans. Guilan's local governments, especially the Karkiya dynasty, played an important role in the rising to power of the Safavids, so the Safavids were initially tolerant of them. However, after the transfer of the Safavid capital to Qazvin, their political independence, especially their relations with the Ottomans, was not bearable by the Safavids, so Guilan became one of the areas of conflict between the Ottomans and the Safavids. The main question of the present article concerns the why and the how of the conflicts between Ottoman and Safavid governments over Guilan. By examining historical sources and analyzing them, the findings show that the Ottomans and the Safavids were competing for religious dominance in Guilan and dominating economic resources, especially the silk industry and its international trade route until finally with the conquest of Guilan by Shāh Abbās, most people of Guilan inclined to the Twelve Shi'ites, and the economic and commercial interests of Guilan were entirely placed at the disposal of the Safavids.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Guilan history
  • Caspian Sea trade
  • Ottoman-Safavid wars
  • Karkiya dynasty
  1. ابن ‌حوقل (1967م)، کتاب صورة‌الارض، چاپ کرامرس، لیدن 1938ـ1939، 2ج، چاپ افست.
  2. آزموده ابوالفضل (1376ش)، «آستاراخان (هشترخان)-بندری تاریخی در شمال خزر»، مجموعه مقالات ایرانشناسی، تهران:انتشارات پاسارگاد.
  3. اسکندرمنشی (1314ش)، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران: دارالطباعه آقا سید مرتضی.
  4. اصطخرى (1870م)، ابراهیم‌ بن محمد، کتاب مسالک‌الممالک، چاپ دخویه، لیدن 1870، چاپ افست 1927، 1967.
  5. افوشته ای، محمود بن هدایت الله (1373ش)، نقاوه الاثار فی ذکرالاخیار در تاریخ صفویه، به اهتمام احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  6. اورسول، ارنست (1382ش)، سفرنامه قفقاز و ایران، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى‏.
  7. اوستا (1376ش)، وندیداد، ترجمه هاشم رضى، تهران: فکر روز.
  8. باربارو، جوزوفا (1381ش)، سفرنامه هاى ونیزیان در ایران، تهران: خوارزمی.
  9. بارتولد، و. (1375ش)، جایگاه مناطق اطراف دریای خزر در تاریخ جهان اسلام، ترجمه لیلا ربن شه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  10. پارسادوست، منوچهر (1377ش)، شاه تهماسب اول، تهران: انتشار.
  11. پرتو، افشین (1379ش)، تاریخ گیلان: از آغاز تا برپایی جنبش مشروطه، رشت: حرف نو.
  12. تتوی، احمد بن نصرالله (بی­تا)، تاریخ الفی، بی­جا: بی­نا.
  13. ثابتیان. ذ (1343ش)، اسناد و نامه های تاریخی دوره صفویه، مقدمه ذبیح الله صفا، تهران: کتابخانه ابن سینا.
  14. ثواقب، جهانبخش (1381ش)، «ابریشم گیلان»، پژوهشنامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شماره 34.
  15. جلالی، نادره (1392ش)، «خان احمد گیلانی»، تهران: دائره المعارف بزرگ اسلامی.
  16. حسینی قمی، قاضی احمد بن شریف (1363ش و 1359ش)، خلاصه التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  17. حمدالله مستوفی (1362ش)، نزهه القلوب، به کوشش گای لسترنج، تهران: امیرکبیر.
  18. حورانی، آلبرت (1384ش)، تاریخ مردمان عرب، ترجمه فرید جواهر کلام، تهران: امیرکبیر.
  19. خواجگی اصفهانی، محمدمعصوم (1368ش)، خلاصه السیر (تاریخ روزگار شاه صفی)، تهران: انتشارات علمی.
  20. خواندمیر، غیاث الدین بن حمام الدین (1380ش)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران: خیام.
  21. خیام نیشابوری (1380ش)، نوروزنامه، تصحیح و تحشیه مجتبی مینوی، تهران: انتشارات اساطیر.
  22. رابینو، یاسنت لویی (1374ش)، ولایات دارالمرز ایران: گیلان، رشت: طاعتی.
  23. رحیم زاده صفوی، علی اصغر (1341ش)، زندگانی شاه اسماعیل صفوی، به اهتمام یوسف پورصفوی، تهران: کتابفروشی خیام. 
  24. رضا، عنایت الله (1369ش)، «آستاراخان»، تهران: دائره المعارف بزرگ اسلامی.
  25. روملو، حسن بیگ (1384ش)، احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات اساطیر.
  26. سانسون (بی­تا)، سفرنامه سانسون، ترجمه تقی تفضلی، تهران: ابن سینا.
  27. سلطانیان، ابوطالب (1390ش)، «کارکرد ابریشم و نقش بازرگانان ارمنی در اقتصاد و سیاست صفویان»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال 44، شماره2، پاییز و زمستان.
  28. سیوری، راجر (1372ش)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
  29. شمیم، على اصغر (1387ش)، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: انتشارات بهزاد.
  30. طاهری، ابوالقاسم (1354ش)، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه عباس، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
  31. عظیمی دوبخشری، ناصر (1381ش)، تاریخ تحولات اجتماعی-اقتصادی گیلان، رشت: نشر گیلکان.
  32. فردوسی، ابوالقاسم (1377ش)، شاهنامه فردوسی براساس معتبرترین نسخه موجود جهان (چاپ مسکو)، مقدمه محمدجعفر یاحقی، مشهد: سخن گستر.
  33. فریدون بیک (بی­تا)، مجموعه منشآت السلاطین، بی­جا: بی­نا.
  34. فلسفی، نصرالله (1345-1346ش)، زندگانی شاه عباس اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  35. فومنی، عبدالفتاح (1349ش)، تاریخ گیلان، تصحیحمنوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  36. کلاویخو (1377ش)، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  37. لافون، ف. و رابینو، ه. ل. (1372ش)، صنعت نوغان در ایران، ترجمه و تدوین جعفر خمامی زاده، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  38. مرعشی، سید ظهیرالدین بن سید نصیرالدین (1364ش)، تاریخ گیلان و دیلمستان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: انتشارات اطلاعات.
  39. مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد (1411ق)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، قاهره: مکتبه مدبولی.
  40. منشی قزوینی، بوداق (1378ش)، جواهرالاخبار، تصحیح محسن بهرام نژاد، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
  41. مینورسکى، ولادیمیر فئودوروویچ (1375ش)، تاریخ شروان و دربند، تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی.
  42. نعمتی، سهیلا (1389ش)، «آل کیا و علل سقوط آن در گیلان»، تاریخ اسلام وایران، سال20، دوره جدید، ش7، پیاپی87.
  43. نوائی، عبدالحسین (1377ش)، روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه، تهران: سمت، تهران.
  44. نوزاد، فریدون (1389ش)، «خان احمد گیلانی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی.
  45. نیکیتین، واسیلی (1366ش)، کرد و کردستان، ترجمه محمد قاضی، تهران: انتشارات نیلوفر.
  46. هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (1364ش)، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  47. AYDOĞMUŞOĞLU, Cihat, “Gilân Sorunu ve Osmanlı-Safevi Devletleri Arasındaki Yazışmalar (The Ghilan Question and the Correspondences Between the Ottoman and Safavid States)”, Bu makale, Cihat Aydoğmuşoğlu, Şah Abbas ve Zamanı, Ankara Üniversitesi Sosyal, Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, (Ankara 2011), s.78-90.
  48. heyd, W. (1879), Geschichte des Levantehandels im Mittelater, Stuttgart.