جایگاه و نقش ‌‌آزادخان ‌افغان در منازعات قدرت، در دوره‌ی گذار از افشاریه به زندیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز.

2 استادیار تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

چکیده

یکی از مهم‌ترین و مبهم‌ترین مسائل در فاصله‌ی سقوط افشارها تا روی کار آمدن زندیه، نقش و جایگاه ‌‌آزادخان ‌افغان در منازعات و تحولات این دوره است؛ موضوعی که در سایه‌ی تاریخ‌نگاری زندیه و قاجاریه و کامیابی این دو سلسله در تشکیل حکومت، مورد غفلت قرار گرفته و به حاشیه رفته است؛ بنابراین سؤال اساسی پژوهش حاضر این است که ‌‌آزادخان‌ افغان در نزاع قدرتِ این دوره و تحولاتِ آنچه نقشی ایفا کرد؟ فرضِ مقاله این است که آزاد‌خان به‌عنوان ‌یکی از مدعیان اصلی سلطنت، در منازعات و تحولات این دوره نقش بارزی داشت: نقش‌آفرینی در ‌‌‌جنگ‌های جانشینیِ ‌خاندان افشاریه، ایجاد‌ یک هسته‌ی قدرت در آذربایجان و گسترش آن، مبارزات طولانی با ‌‌‌‌‌‌کریم‌خان، فتح اصفهان و اعلام سلطنت و نیز نقش‌آفرینی مؤثر و سرنوشت‌ساز در کشمکش‌‌های زندیه و قاجاریه نشان می‌دهد که آزادخان نقش بسیار تعیین‌کننده‌‌ای در رویدادهای این دوره داشته است. نتایج پژوهش حکایت از آن دارد که ‌‌آزادخان ‌افغان هرچند در نهایت از چرخه‌ی قدرت حذف شد اما جنگ‌ها و عملیات‌ نظامی او موجب فرسایشی شدن ‌‌‌جنگ‌های این دوره شد و روند انتقال قدرت را با تأخیر روبرو ساخت.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Position and Role of Azad Khan Afghan in Power Struggles During the Transition from Afsharid Dynasty to Zand Dynasty

نویسندگان [English]

  • Iraj Varfinezhad 1
  • Ali Ghasemi 2
1 Assistant Professor of History, Faculty of Literature and Humanities, Shahid Chamran University
2 Assistant Professor of History, Faculty of Literature and Humanities, Shahid Chamran University
چکیده [English]

One of the most important and ambiguous issues in the period between the collapsing of Afsharid dynasty and the rise of Zand dynasty is the role and position of Azad Khan Afghan in the developments and struggles, which has been neglected and marginalized in the shadow of Zand and Qajar historiography as well as the success of these two dynasties in forming governments. Therefore, the main question of this research concerns the role Afghan Azad Khan played in the power struggles of this period and its developments. The assumption of the article is that Azad Khan Afghan as one of the pretenders to the throne had a very effective role in the developments and struggles of this period. His role in the wars of succession of Afsharid dynasty, establishing a center of power in Azerbaijan and extending it, successive defeats of Karim Khan and the conquest of Isfahan, and the proclamation of the monarchy, as well as effective role in the wars and conflicts of Zand and Qajar dynasties indicate that Azad Khan played a very decisive role in the events of this period. The results of this study show that although Azad Khan Afghan was eventually removed from the power cycle, his military operations caused the attrition of the wars of this period, which delayed the process of transfer of power.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Azad Khan Afghan
  • Karim Khan
  • Mohammad Hassan Khan Qajar
  • power struggle
  • Afsharid dynasty
  • Zand dynasty
  1. آذر‌بیگدلی، لطفعلی بیگ (1378). آتشکده آذر (جلد دوم)، به کوشش میرهاشم محدث، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ اول.
  2. آصف، محمدهاشم (رستم الحکما) (1382). رستم‌التواریخ، به اهتمام میترا مهرآبادی، تهران، انتشارات دنیای کتاب، چاپ اول.
  3. آل داود، سیدعلی (1374). دایره المعارف بزرگ اسلامی: «مدخل ‌‌آزادخان ‌افغان»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۱، چاپ دوم.
  4. آوری، پیتر و دیگران (1389). تاریخ ایران کمبریج (دوره افشار، زند و قاجار)، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران، انتشارات جامی، چاپ سوم.
  5. ادیب‌الشعرا، میرزا‌ رشید (1346). تاریخ افشار، به کوشش محمود رامیان و پرویز شهریار افشار، تبریز، انتشارات شورای مرکزی جشن 2500 ساله ‌‌‌‌‌شاهنشاهی.
  6. اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا (1370). اکسیرالتواریخ، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، نشر ویسمن، چاپ اول.
  7. حسینی فسایی، حسن (1378). فارسنامه‌ی ناصری، تصحیح و تحشیه از دکتر منصور رستگار فسایی، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم.
  8. خاوری شیرازی، میرزا فضل الله (1380). تاریخ ذوالقرنین (ج1)، به تصحیح ناصر افشار فر، تهران، سازمان چاپ و انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. چاپ اول.
  9. دنبلی، عبدالرزاق بیگ (1349). تجربه الابرار و تسلیه الابرار. به تصحیح حسن قاضی طباطبایی، تبریز، انتشارات موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
  10. دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، جلد چهارم، چاپ دوم.
  11. دهقان‌نژاد، مرتضی، دهقان‌نیری، لقمان و ایرج ورفی نژاد (1390)، عهدنامه ترکمانچای و مسئله جانشینی: واکاوی علل مداخله روس‌ها در فرایند جانشینی. مجله جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شماره دوم.
  12. زرگری‌نژاد، غلامحسین (1395). تاریخ ایران در دوره قاجاریه عصر آقامحمدخان، تهران، انتشارات سمت، چاپ اول.
  13. زرگری‌نژاد، غلامحسین (1386). روزشمار تحولات ایران در عصر قاجار، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، چاپ اول.
  14. ساروی، محمدتقی (1371). تاریخ محمدی (احسن التواریخ)، به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، امیرکبیر، چاپ اول.
  15. سایکس، سرپرسی (1380). تاریخ ایران، ترجمه محمد فخر‌داعی گیلانی، تهران، انتشارات افسون، چاپ اول.
  16. سپهر، محمدتقی (1377). ناسخ‌التواریخ؛ تاریخ قاجاریه، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، انتشارات اساطیر،، چاپ اول.
  17. سعادت‌کازرونی، محمدحسین (1390). تاریخ بوشهر، به تصحیح عبدالرسول خیراندیش و عمادالدین شیخ‌الحکمایی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، چاپ اول.
  18. شیبانی، میرزا ابراهیم (1366). منتخب التواریخ، زیر نظر ایرج افشار، تهران، انتشارات محمدعلی علمی، چاپ اول.
  19. غفاری کاشانی، ابوالحسن (1356ق). گلشن مراد، نسخه‌ی خطی کتابخانه‌ی مجلس شورای ملی.
  20. قدیانی، عباس. (1387)، فرهنگ جامع تاریخ ایران، تهران، نشر آرون، چاپ ششم.
  21. گلستانه، ابوالحسن محمدامین (2536). مجمل التواریخ، به سعی و اهتمام مدرس رضوی، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ سوم.
  22. لمبتون، ان. کی. اس (1375). ایران عصر قاجار، ترجمه سیمین فصیحی، تهران، انتشارات جاویدان خرد، چاپ اول.
  23. مرعشی صفوی، میرزا محمد خلیل (1362). مجمع التواریخ: در تاریخ انقراض صفویه و وقایع بعد تا سال 1207 ه.ق. به اهتمام عباس اقبال آشتیانی، تهران، انتشارات سنایی و طهوری.
  24. مروی، محمدکاظم (1364). عالم آرای نادری، به تصحیح محمدامین ریاحی، تهران، انتشارات زوار، چاپ اول.
  25. ملکم، سرجان (1380). تاریخ ایران. ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، تهران، به کوشش علی‌اصغر عبدالهی، انتشارات افسون، چاپ اول.
  26. موسوی دالینی، جواد (1398). «آزادخان غلجایی؛ حکمران سنی مذهب و نقر سکه‌ی صاحب‌الزمان»، فصلنامه شیعه شناسی، سال هفدهم، شمار 66.
  27. نامی اصفهانی، محمدصادق (1363). تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه، تهران، انتشارات اقبال، چاپ دوم.
  28. نوایی، عبدالحسین (1348). ‌‌‌ ‌‌‌‌‌‌کریم‌خان‌زند‌، تهران، انتشارات کتابخانه ابن‌سینا، چاپ دوم.
  29. نوری، محمدتقی (1386). اشرف‌التواریخ، به‌تصحیح سوسن اصیلی، تهران، انتشارات میراث مکتوب، چاپ اول، ج 1.
  30. نیبور، کارستن (1354). سفرنامه کارستن نیبور، ترجمه پرویز رجبی، تهران، انتشارات توکا، چاپ اول.
  31. هدایت، رضاقلی‌خان (1380). تاریخ روضه الصفای ناصری، (جلد نهم، بخش اول)، به تصحیح جمشید کیانفر، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول.