بازاندیشی روایت طبری از جنبش زنگیان؛ روایت‌شناسی نبرد صاحب‌الزنج و الموفق‌بالله عباسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

چکیده

نقش برسازنده‌ی روایت‌های تاریخی در صورت‌بندی هویت مسلمانان، مورخان را به طرح‌اندازی ایدئولوژیک از رویدادهای تاریخ اسلام واداشته است. جنبش زنگیان یکی از این رویدادها است که نه‌تنها موضوع روایت‌پردازی‌ ایدئولوژیک مورخان مسلمان قرار گرفت، بلکه به‌منزله عنصری نابهنجار از فضای گفتمانی جهان اسلام طرد شد. نگارنده با عنایت به آسیبی که این طرد کنندگی روایی در فهم ما از ماهیت تاریخ‌نگاری اسلامی دارد، درصدد بازاندیشی روایت طبری از جنبش زنگیان برآمد و به طرح این پرسش پرداخت که مؤلفه‌ها و چشم‌اندازهای کلامی طبری چه نقشی در صورت‌بندی روایت او از نبرد صاحب‌الزنج و الموفق‌بالله عباسی داشت؟ روایت‌شناسی و بازشناسی نظم گفتمانی قرن سوم راهبرد مقاله جهت پاسخ بدین پرسش است. کاربست روش مزبور ما را بدین‌نتیجه رهنمون می‌کند که تضعیف خلافت عباسی، تسلط ترکان بر مناسبات قدرت، کشمکش‌های مذهبی و اجتماعی و شکل‌گیری حکومت‌های گریز از مرکز مهم‌ترین مؤلفه‌های نظم گفتمانی قرن سوم بود که طبری را ملزم کرد تا با استناد به زاویه‌دیدی سنت‌گرایانه، خلافت عباسی را محور وحدت و بازگشت به گذشته طلایی اسلام معرفی نماید. بدین‌ترتیب چشم‌انداز سنت‌گرایانه طبری و کاربست تکنیک‌هایی همچون راوی مدخله‌گر، حذف دستاوردهای زنگیان، برجسته‌سازی دستاوردهای موفق، توصیف مستقیم و ارزش‌داورانه شخصیت صاحب‌الزنج وشخصیت‌پردازی غیرمستقیم و مثبت از الموفق، زمینه تلقی جنبش زنگیان به‌منزله رویدادی نابهنجار در فضای گفتمانی جهان اسلام را فراهم کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Rethinking Tabari's Narration of Zangian Movement: Narratology of the Battle of Sahib al-Zanj and al-Muwaffaq Billah Abbasi

نویسنده [English]

  • saeid mousavi siany
Assistant Professor, Department of History, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
چکیده [English]

The constructive role of historical narratives in shaping the identity of Muslims has urged historians to the ideological emplotment of the events of Islamic history. The Zangian movement is one of those events that not only became the subject of ideological narration by Muslim historians, but also was discarded as an abnormal part from the discoursal order of the Islamic world. Considering the damage that this narrative rejection has in our understanding of the nature of Islamic historiography and by using narratology and recognizing the discoursal order of the third century, the author tried to rethink Tabari's account of the Zangian movement and investigated the role Tabari's theological perspectives played in shaping his narrative of the battle of Sahib al-Zanj and Al-Muwaffaq Billah Abbasi. The application of this method led us to the conclusion that the weakness of the Abbasid caliphate, Turkish domination of power relations, religious and social conflicts, and the formation of independent governments were the most important components of the discoursal order that forced Tabari to introduce the Abbasid caliph as the foundation of Muslim unity and the return to its golden past. Thus, Tabari's traditionalist perspective and the application of techniques such as intervening narrator, elimination of Zangian's achievements, highlighting Al-Muwaffaq Billah's achievements, direct and value-judgmental description of Sahib al-Zanj's personality, and indirect and positive characterization of Al-Muwaffaq provided the ground for the consideration of Zangian movement as an abnormal event in the discoursal order of the Islamic world.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zangian movement
  • Sahib al-Zanj
  • Al-muwaffaq Billah
  • Narratology
  • The discoursal order of the 3rd century AH
  • ابن‌اثیر، عزالدین على (1371)، الکامل، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلى، تهران: مؤسسه مطبوعاتى علمى.
  • ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1375)، مقدمه، ترجمه محمدپروین گنابادى، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
  • ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1363)، العبر، ترجمه عبدالمحمد آیتى، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
  • ابن‌طباطبا، محمد بن علی (1360)، تاریخ فخرى، ترجمه محمدوحید گلپایگانى، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1407)، البدایة و النهایة، جلد11، بیروت: دارالفکر.
  • احمدالعلی، صالح (2006)، علی بن محمد صاحب‌الزنج و دولته المهزوزة، بنغازی: دارالمدار السلامی.
  • آژند، یعقوب (1364)، قیام زنگیان، تهران: کتاب‌های شکوفه وابسته به انتشارات امیرکبیر.
  • بارت، رولان؛ تدوروف، تزوتان؛ پرینس، جرالد (1394)، درآمدی بر روایت‌شناسی، ترجمه هوشنگ رهنما، تهران: هرمس.
  • پرینس، جرالد (1395)، روایت‌شناسی؛ شکل و کارکرد روایت، ترجمه محمد شهبا، تهران: انتشارات مینوی خرد.
  • دینوری، ابن قتیبه (1380)، امامت و سیاست، ترجمه سید ناصر طباطبایى، تهران: ققنوس.
  • روزنتال، فرانتس (1365)، تاریخ تاریخ‌نگاری در اسلام، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
  • طبری، محمد بن جریر (1375)، تاریخ طبرى، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
  • طبری، محمد بن جریر (1393)، التبصیر فی معالم‌الدین، چاپ شده در طبری‌پژوهی، ویرایش محمدحسین ساکت، تهران: خانه کتاب.
  • طبری، محمد بن جریر (1393)، صریح‌السنة، چاپ شده در طبری‌پژوهی، ویرایش محمدحسین ساکت، تهران: خانه کتاب.
  • طقوش، محمدسهیل (1380)، دولت عباسیان. ترجمه حجت‌الله جودکی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  • کرمر، جوئل‌ل (1375)، احیای فرهنگی در عهد آل بویه؛ انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی. ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  • کرون، پاتریشیا (1389)، تاریخ اندیشه‌ی سیاسی در اسلام، ترجمه‌ی مسعود جعفری، تهران: سخن.
  • کنان، شلومیت ریمون (1387)، روایت داستانی؛ بوطیقای معاصر، ترجمه ابوالفضل حری، تهران: انتشارات نیلوفر.
  • کوری، مارک (1397)، نظریه روایت پسامدرن، ترجمه آرش پوراکبر، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  • گوتاس، دیمیتری (1381)، تفکر یونانی و فرهنگ عربی، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  • مانزلو، آلن (1394)، واساخت تاریخ، ترجمه مجید مرادی سه‌ده، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
  • متحده، روی (1394)، تاریخ اجتماعی‌ایران در عصر آل بویه؛ وفاداری و رهبری در ادوار آغازین جامعه‌ی اسلامی، ترجمه محمد دهقانی، تهران: نشر نامک.
  • مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1396)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
  • مسعودی، ابوالحسن على بن حسین (1365)، التنبیه و الإشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
  • ممتحن، حسینعلی (1367)، پیشگویی‌های استوار و راستین حضرت علی در باب نهضت صاحب‌الزنج، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
  • نادری، نادر (1384)، برآمدن عباسیان، ترجمه عبدالحسین آذرنگ و نگار نادری، تهران: سخن.
  • وایت، هایدن (1389)، متن تاریخی به‌مثابه فرآورده ادبی، چاپ‌شده در تاریخ و روایت، ترجمه جلال فرزانه دهکردی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.
  • هاجسن، مارشال (1369)، فرقه اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.
  • یعقوبی، ابن‌واضح (1371)، تاریخ یعقوبى، ترجمه محمد ابراهیم آیتى، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى
  • یورگنسن، ماریان؛ فیلیپس، لوئیز (1392)، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.