بررسی تشکیلات نظامی و جایگاه ارتش در خلافت فاطمی مصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه شیراز

چکیده

خلافت فاطمیان (297-567ق) از شاخصه‏های نظامی و سیاسی ویژه‏ای در جهان اسلام برخوردار بود. تکیه‏ی خلفای فاطمی بر سازماندهی ارتش زمینی و دریاییِ قدرتمند منجر به گستردگی این خلافت و دستیابی به قدرت سیاسی و نظامی در رقابت با خلافت عباسی گردید. این پژوهش در صدد است تا تشکیلات نظامی و ارتش خلافت فاطمیان در مصر (358- 567ق) را مورد ارزیابی قرار دهد. بدین منظور مقاله با هدف تحلیل و پاسخگویی به این پرسش‏ها نگاشته شده است: نهاد نظامی و ارتش خلافت فاطمی در مصر چگونه در فراز و فرود این دولت در جهان اسلام طی قرن‏های چهارم تا ششم هجری ایفای نقش کرد؟ ساختار و نهاد ارتش فاطمی براساس نیاز و الگوی حکومت‏های اسلامی چگونه شکل گرفت؟ اداره‏ی تشکیلات گسترده‏ی ارتش فاطمی بر عهده‏ی کدام نهادها بود؟ یافته‏های این پژوهش نشان می‏دهد که ارتش فاطمی با پشتوانه‏ی تشکیلات اداری منسجم و برخورداری از تنوع قومی و نژادی از یک سو به یکی از گسترده‏ترین نهادهای نظامی در میان دولت‏های سده‏های میانه تبدیل شد و از سوی دیگر ضعف نسبی در حفظ تعادل پایدار بین گروه‏های مختلف سربازان موجب شد آن دولت همواره در معرض آشوب‏های پادگانی قرار گیرد.    
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Military Organization and the Army Position in Egypt's Fatimid Caliphate

نویسنده [English]

  • masoumeh dehghan
چکیده [English]

The Fatimid Caliphate (297-567AH) enjoyed special military and political distinctions in the Islamic world.
The reliance of the Fatimid caliphs on the organization of powerful land and naval forces led to the expansion
of this caliphate and the achievement of political and military power in their struggle against the Abbasid caliphate.
The present study seeks to evaluate the military organization and establishment of the Fatimid Caliphate in
Egypt (567-358 AH). To this end, it aims to analyze and answer the following questions: First, how did the
Fatimid Caliphate’s army institution in Egypt contribute to the rise and fall of this government in the Muslim
world during the fourth century AH to sixth century AH? Second, how did the structure of the Fatimid army form
based on the need and pattern of Islamic governments? And third, which institutions were responsible for the
administration of the enormous Fatimid army? The findings of this study indicate that the Fatimid army, with the
backing of a coherent administrative structure and enjoying ethnic and racial diversity, became one of the most
extensive military institutions within the governments of the Middle Ages. However, a relative weakness in
maintaining a stable balance among different groups of soldiers made the state always vulnerable to garrison uprising.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fatimid Caliphate
  • Egypt
  • Berbers
  • Hujariah
  • army
  • Diwan al Jaysh wal Rawtib
  1. ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن بن ابی الکرم (1385ق/1965م). الکامل فی التاریخ، جلد نهم، بیروت: دارالصادرـ دار بیروت. 
  2. ابن تغری بردی، جمال الدین ابو المحاسن یوسف (1392ق /1972م). النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره: الموسسة المصریة العامة.
  3. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1375).‌‌‌‌ مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، جلداول، چاپ هشتم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  4. ابن خلکان، احمدبن محمد (1364). وفیات الأعیان و أنباء ابناء الزمان، محقق احسان عباس، قم: منشورات الشریف رضی.
  5. ابن طویر، ابومحمد مرتضی عبدالسلام بن حسن قیسرانی(1412ق/1992م). نزهة المقلتین فی اخبار الدولتین، تحقیق ایمن فواد سید، بیروت: دارالصادر.
  6. ابن ظافر، جمال الدین علی (1972). اخبار الدول المنقطعة، تحقیق اندریه فریه، قاهره: مطبوعات المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیه با لقاهره.
  7. ابوالفداء، اسماعیل بن علی (بی­تا). تاریخ ابی الفداء المسمی المختصر فی الاخبار البشر، تحقیق محمود یوسف، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  8.  جمال‏الدین سرور، محمد (1970) الدولة الفاطمیة فی مصر؛ سیاستها الداخلیة و مظاهر الحضاره فی عهدها، قاهره: دارالفکر العربی.
  9. حمدی المناوی، محمد (1970). الوزاره والوزراء فی العصر الفاطمی، قاهره: دارالمعارف بمصر.
  10. حویری، محمد محمود (1996). مصر فی العصور الوسطی، جیزه: عین للدراسات و البحوث الانسانیه والاجتماعیه.
  11. دعکور، عرب (1425ق/2004م). الدولة الفاطمیة تاریخها السیاسی و الحضاری، بیروت: دارالمواسم.
  12. زیدان، جرجی (1385). تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران: امیرکبیر.
  13. شهیدی پاک، محمد رضا (1392). تاریخ تشکیلات در اسلام ، قم: پژوهشگاه بین المللی المصطفی.
  14. صالح، حسن محمد (بی­تا). التشیع المصری الفاطمی : اشعاع حی و الحضاری: مئتان و عشر سنوات من الابداع الانسانی، جلد پنجم، بیروت: دارالمحجبة البیضاء.
  15. طقوش، محمدسهیل (1428ق/2007م). تاریخ الفاطمیین فی شمالی افریقیا و مصر و بلاد شام، چاپ دوم، بیروت: دارالنفائس.
  16. العبادی، احمد مختار ( بی­تا). فی التاریخ العباسی و الفاطمی، بیروت: دارالنهضة العربیة.
  17. العبادی، احمد مختار، عبدالعزیز سالم (بی­تا). تاریخ نیروی دریایی اسلام در مصر و شام، جلد اول، قم: مرکز تحقیقات سپاه.
  18. فؤادسید، ایمن (1413). الدوله الفاطمیه فی مصر، قاهره: الدار المصریة اللبنانیة.
  19. قلقشندی، احمدبن علی (بی­تا). صبح الأعشی فی صناعة الانشاء، محقق شمس الدین محمدحسین، جلد دوم، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  20. مصطفی زیاده، محمد (1936). «بعضی ملاحظات جدیده فی تاریخ دوله الممالیک»، مجلة کلیة الآداببالقاهرة، ج4، الجزءالاول.
  21. مصطفی مشرفه، عطیه (1948). نظم الحکم بمصر فی العصر الفاطمیین (358-567ق/968-1171م)، قاهره: دارالفکر العربی.
  22. مقریزی، احمدبن علی (1418). المواعظ و الاعتبار بذکر خطط والآثار، جلد اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  23. مقریزی، تقی الدین احمدبن علی بن عبدالقادر (1416ق/1996م). اتعاظ الحنفاء باخبار الائمه الفاطمیین الخلفا، تحقیق محمد حلمی محمد احمد، جلد دوم، چاپ دوم، قلیوب-قاهره: مطابع الاهرام التجاریة.
  24.  مقریزی، تقی الدین احمدبن علی بن عبدالقادر (1422/1995م). المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، تحقیق و فهارس ایمن فواد سید،جلد سوم، لندن: الفرقان التراث الاسلامی.
  25. ناصر خسرو، ابو معین حمیدالدین (1381). سفرنامه ناصر خسرو، به کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ سوم، تهران: زوار.
  26. نویری، شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب (1423). نهایة الارب فی فنون الادب، جلد26، قاهره : دار الکتب و الوثائق القومیة.
  27. Beshir, B. J (1978), "Fatimid Military Organization", Der Islam 55, 37-53.
  28. Hamblin,william (1978),  "The Fatimid Army during the Early Crusades",Ph.D.diss. Michigan.
  29. Lev, yaacov(1991), State and Society in Fatimid Egypt, Chapter four: The Ruling Circles, E. J. Brill. Leiden.
  30. Sanders,Paula (2008),Ritual,Politics,and the City in Fatimid Cairo, New York: State Univercity of New York Press.