بررسی نقش حمزه‌آغا منگور در قیام شیخ ‌عبیدالله شمدینانی علیه قاجاریّه (1297 ق/ 1880 م)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تاریخ ایران اسلامی دانشگاه لرستان

2 استاد تاریخ دانشگاه لرستان

3 استاد تاریخ/ گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

4 استادیار تاریخ/ گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

چکیده

حمزه ­آغا سرکردۀ ایل منگور بود که در سدۀ 13 ق./ 19 م. در نابسامانی اوضاع اقتصادی و سیاسی ایران در عصر ناصری و نارضایتی مردم کُرد از حکّام قاجاری و فشارهای مالیاتی، شورشی را در میان ایلات و قبایل کُرد دامن زد. هم­زمان، در عثمانی نیز کُردها به­ رهبری شیخ­ عبیدالله شمدینانی از شیوخ فرقۀ نقشبندیّه، علیه حکومت ناصرالدین­شاه شورش کردند. این دو با استفاده از عقاید مذهبی و فرقه­ای، با گردآوردن لشکری عظیم از ایلات کُرد، شهرهای مرزی ایران و عثمانی را مورد تاخت­و­تاز قراردادند و شمار زیادی از مردم را از دَم تیغ گذراندند. هدف این مقاله، با رویکرد جامعه­شناسی و روش توصیفی _ تحلیلی، بررسی و تحلیل دو شورش مزبور و نقش حمزه­آغا به­عنوان طرّاح تبدیل این دو شورش به یک قیام، با فرمان جهاد مذهبی از نوع ناسیونالیستی است. یافته­های پژوهش نشان­ می­دهد که حمزه­ آغا منگور نقش اصلی را در برانگیختن شیخ به یک قیام مذهبی علیه حکومت ناصری ایفا کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying Hamza Agha Mangour's Role ln Sheikh Ubydallah Shemdinani's Uprising against the Qajar Dynasty (1297 AH/AD 1880)

نویسندگان [English]

  • Farideh Morovati 1
  • Jahanbakhsh Savagheb 2
  • Mohsen Rahmati 3
  • Shahab Shahidani 4
1 PhD Student of History of Islamic Iran, Lorestan University
2 Corresponding Author: Professor of History, Lorestan University; Email: Savagheb.j@lu.ac.ir
3 Assistant Professor of History, Lorestan University; Email: Rahmati.m@lu.ac.ir
4 Professor of History, Lorestan University; Email: Shahidani.sh@lu.ac.ir
چکیده [English]

Hamza Agha was the chief of the Mangour tribe who amid Iran's economic and political disorder during Nasseri era, Kurds' dissidence from Qajarid rulers and tax pressures provoked a rebellion among the tribes of Kurds in Iran. In the Ottomans, Kurds revolted with similar goals led by Sheikh Ubaidullah Shemdinani against the rule of Nasir al-Din Shah. Their leader was the one of the Sheikhs of the Naghshbandi order. Using religious and sectarian beliefs, Hamza Agha and Sheikh Ubaidullah gathered a huge army of Kurdish tribes and invaded the border towns of Persia and the Ottomans and killed a large number of people. This research, adopting a sociological approach and employing a descriptive-analytical method, aims to investigate the two riots and the effect of the presence of Hamza Agha as the theorist to transform the riots into an uprising with a religious order of a nationalist type. The findings show that Hamza Agha Mangour played a major role in provoking Sheikh to a religious uprising against Nasseri's reign.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hamza Agha Mangour
  • Sheikh Ubaidullah
  • the Qajar Dynasty
  • the Ottoman Empire
  • Kurds
-        آقابخشی، علی (1366). فرهنگ علوم سیاسی، تهران: پگاه.
-         ابوت، کیث ادوارد (1396). شهرها و تجارت ایران در دوره قاجار، ترجمۀ عبدالحسین رئیس­السادات، تهران: امیرکبیر.
-         اختر (روزنامه)(1297). س 6، ش 43، پنج­شنبه سلخ ذی­القعده؛ ش 44، دوشنبه 5 ذی‌الحجه؛ ش 46، پنج­شنبه 15 ذی­الحجه؛ ش  48، پنج­شنبه 21 ذی­الحجه.
-         ادموندز، سیسیل­جی (1367). کُردها، ترک­ها، عرب­ها، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران: روزبهان.
-         ادیب­الشعراء، میرزا رشید (1346). تاریخ افشار، به­اهتمام محمود رامیان و پرویز شهریار افشار، تبریز: شفق.
-         ارفع، حسن (1382). کُردها (یک بررسی تاریخی و سیاسی)، به­کوشش محمدرئوف مرادی، تهران: آنا.
-         اعتمادالسلطنه، محمدحسن­خان (1363). المآثر و الآثار، به­کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر.
-         ــــــــــــــــــــــ (1367). تاریخ منتظم ناصری، به­کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
-         ______________ (1350). روزنامه خاطرات اعتماد­السلطنه، مربوط به سال­های 1292 تا 1313 هجری قمری، مقدمه و فهرست­ها ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
-         افشار، علی (1346). شورش شیخ ­عبیدالله، ضمیمۀ تاریخ افشار، میرزا رشید ادیب­الشعراء، به­اهتمام محمود رامیان و پرویز شهریار افشار، تبریز: شفق.
-         افشار ارومی، علی­بن امیر لویه­خان (1393). تاریخ اکراد، شرح واقعه حمله شیخ ­عبیدالله کُرد به آذربایجان در سال 1297ق، به­کوشش یوسف بیگ­بابا­پور و مسعود غلامیه، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
-         امین­الدوله، میرزاعلی­خان (1370). خاطرات سیاسی، به­کوشش حافظ فرمانفرمائیان، تهران: امیرکبیر.
-         انتصار، نادر (1381). قومیّت­گرایی کُرد، ترجمۀ عبدالله عبدالله­زاده، تهران: مترجم با همکاری معرفت.
-         اولسن، رابرت (1377). قیام شیخ سعید پیران (کردستان 1925)، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران: نگاه.
-         اوبن، اوژن (1362). ایران امروز 1907-1906، ترجمه و توضیحات علی­اصغر سعیدی، تهران: زوّار.
-         ایران (روزنامه)(1297). ش 435، شنبه 2 ذی­الحجه­الحرام.
-         بامداد، مهدی (1363). شرح رجال ایران، بی­جا: کتابفروشی زوّار.
-         برویین­سن، مارتین­وان (1383). جامعه­شناسی مردم کُرد (آغا، شیخ، دولت)، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران: پانیذ.
-         ______________ (1384). سرگذشت شورش سمکو (قبایل کُرد و دولت ایران)، ترجمۀ محمد صمدی، مهاباد: رهرو.
-         بلو، ژویس (1379). بررسی جامعه­شناسی و تاریخی مسئله کُرد، ترجمۀ پرویز امینی، تهران: شالوده.
-         بیگدلی، علی و بیروتی، رسول (1393). «سیاست پان­اسلامیسم عبدالحمید دوم و کُردها»، جامعه­شناسی سیاسی جهان اسلام، دورۀ دوم، ش2.
-         پروین، نادر (1389). «استعمار انگلستان و شورش کُردها در دوره معاصر»، تاریخ روابط خارجی، س11، ش44.
-         تکش، علاءالدین (1356). «گوشه­ای از تاریخ»، ارمغان، دوره 46، ش 11 و 12.
-         توکلی، محمدرئوف (1378). تاریخ تصوف در کردستان، تهران: توکلی.
-         چهره­گشا، امیر (1396). شورش شیخ­ عبیدالله شمزینی در تبریز و ارومیه از منظر روزنامه‌های دوره ناصری، تبریز: اختر.
-         حاج سیاح (1359). خاطرات حاج سیاح، به­کوشش حمید سیاح، تهران: امیرکبیر.
-         حکومت سایه­ها: مکاتبات محرمانه و سیاسی میرزا حسین­خان سپهسالار (1372). به‌کوشش محمدرضا عباسی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
-         دیوان­بیگی، حسین­­بن رضا (1382). خاطرات دیوان­بیگی (میرزاحسین­خان)، به­کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران: اساطیر.
-         رساله افتتاح ناصری (1393). ضمیمه جستاری پیرامون جنبش شیخ­ عبیدالله شمدینی، محمد کلهر، تهران: پردیس دانش.
-         زکی­بیگ، محمدامین (1381).زبده تاریخ کُرد و کردستان، ترجمۀ یدالله روشن اردلان، تهران: توس.
-         سجادی، علاءالدین (1380). تاریخ جنبش­های آزادیبخش مردم کُرد، ترجمۀ احمد محمدی، تهران: مترجم.
-         شرفکندی، صادق (1392). تاریخ جنبش­های ملی کُرد از قرن نوزدهم تا پایان جنگ جهانی دوم، اربیل: اتحادیه دانشجویان دمکرات کردستان ایران.
-         شیبانی، ابراهیم (1366). منتخب­التواریخ، تهران: علمی.
-         شیرکوه، بله­چ (1930). القضیه­الکردیه (ماضی­الکرد و حاضرهم)، مصر: مکتبه­السعاده.
-         صمدی، عبدالله (1383). منظومه کُردی حمزه­آقا منگور و رابطه آن با قیام شیخ عبیدالله شمزینی، ترجمۀ محمد صمدی، مهاباد: رهرو.
-         طاهراحمدی، محمود (1370). تلگرافات عصر سپهسالار، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
-         طبیبی، حشمت­الله (1368). «نهادهای اجتماعی»، ماهنامه علوم اجتماعی، ج1، ش2، دانشگاه تهران.
-         ظل­السلطان، مسعودمیرزا (1368). خاطرات ظل­السلطان، سرگذشت مسعودی، به­اهتمام، تهران: اساطیر.
-         عزیز، جمال­میرزا (1379). قیام 1880 کردستان در اسناد محرمانه بریتانیا، ترجمۀ بهزاد خوشحالی، همدان: نور علم.
-         غوریانس، اسکندر، تاریخ طغیان اکراد، نسخۀ خطی، کتابخانه مجلس شورای ملی، ش5738/74414.
-         فاروقی، عمر (1383). کردستان در مسیر تاریخ به روایت اسناد، تهران: آنا.
-         فتنه شیخ­ عبیدالله کُرد (گزارش­هایی از وقایع حمله اکراد به صفحات آذربایجان در دوره قاجار)(1390)، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
-         فرهنگ اصفهان (هفته­نامه)(1297). س2، ش71، پنج­شنبه 29 ذی­القعده.
-         فیضی، کیومرث (1391). قیام شیخ­ عبیدالله شمزینی در دوره ناصرالدین شاه قاجار، ایلام: جوهرحیات.
-         کرزن، جرج ن (1373). ایران و قضیه ایران، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: علمی و فرهنگی.
-         کلهر، محمد (1393). جستاری پیرامون جنبش شیخ ­عبیدالله شمدینی (1297ق/1880م)، تهران: پردیس دانش.
-         کنان، درک (بی­تا). کُرد و کردستان، ترجمۀ جواد هاتفی، تهران: عطایی.
-         کندال و دیگران (1372). کُردها، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران: روزبهان.
-         کوچرا، کریس (1377). جنبش ملی کُرد، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران: نگاه.
-         گر، تد رابرت (1377). چرا انسان­ها شورش می­کنند، ترجمۀ علی مرشدی­زاد، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
-         گروسی، امیرنظام (1373). گزارش­ها و نامه­های دیوانی و نظامی، به­کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
-         گزارش ابوالقاسم کارگزار وزارت امور خارجه در ساوجبلاغ (1373). پیوست گزارش­ها و نامه­های دیوانی و نظامی امیرنظام گروسی، به­کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
-         مردوخ روحانی«شیوا»، بابا (1382). تاریخ مشاهیر کُرد، امرا و خاندان­ها، به­کوشش محمدماجد مردوخ روحانی، تهران: سروش.
-         مکاتبات ولیعهد و افراد بلندمرتبه در خصوص امورات مربوط به آذربایجان و شورش اکراد به رهبری شیخ­ عبیدالله، نسخۀ خطی، کتابخانه مجلس شورای ملی، ش 3975375.
-         مک­داول، دیوید (1383). تاریخ معاصر کُرد، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران: پانیذ.
-         ملک­آرا، عباس­میرزا (1361). شرح حال عباس­میرزا ملک­آر، به­کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
-         مینورسکی، ولادیمیر (1379). کُرد، ترجمۀ حبیب­الله تابانی، تهران: گستره.
-         ـــــــــــــــ (1378). کُرد: تاریخ، زبان و فرهنگ، ترجمۀ محمدرئوف یوسفی­نژاد، تهران: سهیل.
-         نادرمیرزا (1360). تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، شرح و تعلیقات محمد مشیری، تهران: اقبال.
-         نصیری، محمدرضا (1371). اسناد و مکاتبات تاریخی ایران (قاجاریه از 1264 تا 1307 ق)، تهران: کیهان.
-         نهری، شیخ­ عبیدالله (1381). تحفه­الاحباب یا مثنوی شیخ­ عبیدالله نهری، به­کوشش اسلام دعاگو، ارومیه: حسینی اصل.
-         نیکیتین، واسیلی (1366). کُرد و کردستان، ترجمۀ محمد قاضی، تهران: نیلوفر.
-         وقایع­نگار کردستانی، علی­اکبر (1381). جغرافیا و تاریخ کردستان (حدیقه ناصریه و مرآت­الظفر)، به­کوشش محمدرئوف توکلی، تهران: توکلی.
-         هدایت (مخبرالسلطنه)، مهدیقلی (1385). خاطرات و خطرات، تهران: کتابفروشی زوار.
-         یاقی، اسماعیل­احمد (1383). دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال، ترجمۀ رسول جعفریان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.