مطالعه و تحلیل عوامل شکل‌گیری، کارکرد و اهمیت قلاع و دژهای دفاعی کوره اَرجان از صدر اسلام تا پایان سلجوقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران،

2 دانشیار، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران ، نویسنده مسئول

3 دانشیار، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

4 استادیار، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران

چکیده

جایگاه استراتژیک کوره اَرجان در جنوب ­غربی ایران طی دورۀ ساسانی تا پایان سلجوقی، منجر به شکل­گیری قلاع زیادی در این منطقه گردید. بررسی قلعه­های تاریخی کوره اَرجان به‌منظور شناخت جایگاه و کارکرد آن‌ها در جغرافیای سیاسی _ اداری، عوامل مؤثّر بر شکل­گیری و پراکنش، پی بردن به موقعیت معابر و پهنه­های ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیکِ منطقه، از مهم­ترین اهداف این پژوهش است. پژوهش پیش­رو بر این فرض استوار است که با توجه به موقعیت جغرافیایی کوره ارجان و ارتباط آن با بنادر ساحلی خلیج فارس و مراکز حکومتی فارس و اصفهان، این منطقه از نظام منسجمی از قلاع و دژهای دفاعی، برخوردار بوده است. نتایج این پژوهش با بهره­گیری از منابع تاریخی، بررسی میدانی باستان­شناختی و روش توصیفی ـ تحلیلی حاصل شده است. تحلیلِ موقعیتیِ پراکنشِ قلاع نشان می­دهد به ترتیب، تنگه­های ارتباطی، گردکوه‌های طبیعی، درّه­های کوهستانی و تپه ماهورهای منطقه، در موقعیت­گزینی آن‌ها تأثیر بسزایی داشته است. کارکرد چندگانۀ استحکاماتِ این کوره در ابعاد مختلفی چون حفاظت از منابع زیستی، سازه­های مرتبط با کشاورزی، حفاظت از مراکز جمعیتی و راه­های ارتباطی بوده است. بررسی و مطالعۀ این قلاع در جهت تبیین مسائل مهمی چون شناخت شبکۀ قلاع اسماعیلی این کوره، اهمیت زیادی دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Forming Factors, Function, and Significance of Castles and Fortresses of Koureh Arrajan from Early Islam to the End of Seljuq Dynasty

نویسندگان [English]

  • HOSSEIN sepidnameh 1
  • Ahmad Salehi Kakhaki 2
  • Hashem Hosseini 3
  • Ebrahim Raigani 4
1 PhD Student, Department of Archeology, Isfahan University of Art; Email: h_sapid@yahoo.com
2 Corresponding Author: Associate Professor, Department of Archeology, Isfahan University of Art; Email: salehi.k.a@aui.ac.ir
3 Associate Professor, Department of Archeology, Isfahan University of Art; Email: h.hoseini@aui.ac.ir
4 Assistant Professor, Department of Archeology, Isfahan University of Art; Email: Raigani.khalefe@gmail.com
چکیده [English]

The strategic position of Koureh Arrajan located in South-Western Iran during the Sassanian Dynasty until the end of Seljuq Dynasty led to the establishment of many castles in the region. This study chiefly aims at analyzing the historical castles of Koureh Arrajan in order to shed light on their status and roles in the political-administrative geology, factors effective in their formation and spread, as well as realizing the location of geopolitical and geo-strategic passages and zones of the region. This study is founded on the hypothesis that given the geographical position of Koureh Arrajan and its association with Persian Gulf's seaports and the governmental centers of Fars and Isfahan, the region enjoyed a coherent system of castles and fortresses. The results of this descriptive-analytical study were obtained using historical sources and archeological field research. Location analysis of the spread of the castles show that connecting straits, natural gerdkuhs, mountain valleys, and the region's mounds have had a considerable effect on their location-allocation. The multi-functionality of the fortifications of this koureh has manifested itself in various aspects such as protecting the environmental resources, agriculture-related structures, protecting centers of population, and communication paths. Studying these forts is highly important in explicating critical issues such as appreciating the network of Isma'ili castles.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Koureh Arrajan
  • Mount Gilouyeh
  • administrative geography
  • fortifications
  • Isma'ilism
  1. آزادی، احمد (1387). گزارش فصل اول بررسی­های باستان­شناختی کهگیلویه، تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی.
  2. ________ (1391). گزارش فصل چهارم بررسی­های باستان­شناختی کهگیلویه، تهران: پژوهشکده باستان­شناسی.
  3. آزادی، احمد و دیگران (1397). «نویافته­های منطقه منصورآباد بهبهان براساس بررسی­های باستان­شناسی»، مطالعات باستانی پارسه، س 2، ش 4.
  4. آذرنیوشه، عباسعلی و صالحی، کورش (1391). «دهقانان ایرانی در روند گذار از دوره ساسانی به دوره اسلامی»، مجله پژوهش­های تاریخی ایران و اسلام، س 6، ش 11.
  5. ابن­اثیر، عزّالدین علی­بن محمد (1371). تاریخ کامل اسلام و ایران، ترجمۀ عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، جلد 11 و 17، تهران: مؤسّسۀ مطبوعات علمی.
  6. ابن­بلخی (1385). فارسنامه، تصحیح و تحشیۀ گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران: انتشارات اساطیر.
  7. ابن­حوقل (1345). صوره الأرض، ترجمۀ دکتر جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران
  8. ابن­خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله­بن عبدالله (1370). المسالک و الممالک، ترجمۀ دکتر حسین قره­چانلو، تهران: چاپخانه مهارت.
  9. ابن­خلدون، عبدالرحمن­بن محمد (1375). تاریخ ابن­خلدون/ مقدمه، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  10. احمدی نوحدانی، سیروس و النچری چاودرچی، آرزو (1396). «تأثیر شکل هندسی مرز بر امنیت مرزهای غربی ایران»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، س 32، ش 4.
  11. ادریسی، محمدبن محمد (1388). نزهه المشتاق فی اختراق الآفاق، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد ایران­شناسی.
  12. اسمعیلی جلودار، محمداسماعیل و مرتضایی، محمد (1391). «بازشناسی جایگاه بندر باستانی مهروبان در خلیج فارس و گاه­نگاری اولیه آن بر پایه کاوش­های باستان­شناختی و مطالعات متون نوشتاری»، مجله مطالعات باستان­شناسی، س 4، ش 2.
  13. اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1340). مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  14. اقتداری، احمد (1375). آثار شهرهای باستانی سواحل و نواحی خلیج فارس و دریای عمان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  15. امیری، شهرام (1387). «دهقانان و فتوح اسلامی» مجله تاریخ و تمدن اسلامی، س 4، ش 7.
  16. امینی کاشانی، الهام و رودگر، قنبرعلی (1393). «جایگاه کوره در نظام تقسیمات جغرافیایی _ اداری مسلمانان تا سده هفتم هجری قمری» مجله مطالعات تاریخ اسلام، س 6، ش 21.
  17. بحرانی­پور، علی (1391). «مطالعه دامنه مکانی و زمانی تجارت چینی­آلات بندر مهروبان»، تاریخ ایران، س 5، ش 69.
  18. پازوکی، ناصر (1376). استحکامات دفاعی در ایران دوره اسلامی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
  19. توفیقیان، حسین (1387). گزارش بررسی و شناسایی باستان­شناسی شهرستان بویراحمد، یاسوج: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
  20. جعفری، محمدجواد (1387). گزارش فصل اول بررسی­های باستان­شناسی شهرستان دنا، تهران: پژوهشکده باستان­شناسی.
  21. جیهانی، ابوالقاسم احمد (1368). اشکال العالم، ترجمۀ عبدالسلام کاتب، تصحیح فیروزمنصوری، تهران: شرکت به­نشر، آستان قدس رضوی.
  22. حافظ ابرو، عبدالله­بن لطف­الله (1375). جغرافیای حافظ ابرو، ج 1، تحقیق و تصحیح صادق سجادی، تهران: میراث مکتوب.
  23. حسینی ­فسائی، سیدحسن (1382). فارسنامه ناصری، تصحیح منصور رستگارفسائی، تهران: امیرکبیر.
  24. حسینی ­منشی، محمدمیرک (1385). ریاض­الفردوس خانی، تصحیح ایرج افشار و فرشته صرافان، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار یزدی.
  25. حمزه اصفهانی (1364). تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمۀ دکتر جعفر شعار، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  26. خراسانی فدایی، محمدبن زین­العابدین (1373). تاریخ اسماعیلیه (هدایه المومنین الطالبین)، به تصحیح و اهتمام الکساندر سیمیونوف، تهران: انتشارات اساطیر.
  27. دارک، کن آر (1379). مبانی نظری باستان­شناسی، ترجمۀ کامیار عبدی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  28. دومورینی، گوستاو (1390). عشایر فارس، ترجمۀ جلال­الدین رفیع­فر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  29. دینوری، احمد (1383). الاخبار الطوال، ترجمۀ  محمود مهدوی ­دامغانی، تهران: نشرنی.
  30. رایگانی، ابراهیم (1394). بررسی اقتصاد کشاورزی منطقه ارجان در دوره ساسانی و سده­های نخست اسلامی، رساله دکتری باستان­شناسی گرایش تاریخی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
  31. رایگانی، ابراهیم و تقوی، عابد (1393). «تحلیل عدم به کارگیری منطقی مولفه­های دفاع غیرعامل در فروپاشی شهر دهدشت در دوران صفویه و قاجار» مجله مطالعات شهر ایرانی _ اسلامی، س 4، ش 15.
  32. رایگانی، ابراهیم و دیگران (1394). «واکاوی عوامل موثر بر ویرانی ارجان پس از چندین قرن رونق و شکوفایی» مجله تاریخ اسلام و ایران، س 25، ش 118.
  33. رایگانی، ابراهیم و سپیدنامه، حسین (1394). «مطالعه باستان­شناختی و معماری قلعه­ی دیشموک کهگیلویه و پیشنهادی برای گاهنگاری آن»، مجموعه مقالات چهاردهمین گردهمایی سالانه باستان­شناسی ایران، تهران: پژوهشکده باستان­شناسی.
  34. رشیدالدین فضل­الله (1381). جامع­التواریخ: قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و داعیان و رفیقان، به کوشش محمدتقی دانش­پژوه و محمد مدرسی (زنجانی)، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
  35. ریویر، کلود (1379). درآمدی بر انسان­شناسی، ترجمۀ ناصر فکوهی، تهران: نشر نی.
  36. زرقانی، سیدهادی (1386). «عوامل ژئوپولیتیکی موثر بر نقش و کارکرد مرزها با تاکید بر مرزهای ایران»، فصلنامه ژئوپولیتیک، س 3، ش 2.
  37. زرکوب شیرازی، احمدبن ابی­الخیر (1390). شیرازنامه، به تصحیح اکبر نحوی، شیراز: مؤسّسه دانشنامه فارس.
  38. سپیدنامه، حسین (1397). «پژوهشی باستان­شناختی بر مکان­یابی، تکوین و نابودی شهر زیز»، مجله تحقیقات جغرافیایی، س 9، ش 131.
  39. سپیدنامه، حسین و دیگران (1396). «پایگاه فرهنگی قلعه جص و کنشت مجوسان در سده­های نخستین اسلامی»، فصلنامه پژوهش­های تاریخی، س 53، ش 34.
  40. __________________ (1395). «پژوهشی مقدماتی بر سیمای اقتصادی کهگیلویه و بویراحمد در دوران اسلامی براساس شواهد باستان‌شناختی و منابع تاریخی»، مجله پیام باستان­شناس، س 12، ش 23.
  41. سورتیجی، سامان (1382). قلاع باستانی مازندران، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
  42. سیاهپور، کشواد (1391). «خاندان گیلویه و نقش سیاسی _ اجتماعی آنان در عصر عباسیان»، مجله پژوهش­های ایران­شناسی، س 1، ش 2.
  43. __________ (1389). «نقش سیاسی _ نظامی کردان فارس و خوزستان در دوره فتوح اسلامی»، مجله تاریخ ایران، س 3، ش 5/66.
  44. سیدیزدی، سیدمحمد و دیگران (1397). «نقش قومس در دولت اسماعیلیه نزاری ایران»، مجله تاریخ­های محلی ایران، س 6، ش 12.
  45. صالحی­کاخکی، احمد و دیگران (1391). «بررسی راههای برون منطقه­ای کهگیلویه و بویراحمد در دوران اسلامی»، مجله اثر، س 33، ش 59.
  46. طاووسی، محمود و میرزایی، علی­اصغر (1383). «دهقانان در دوره انتقال»، مجله مطالعات ایرانی، س 3، ش 6.
  47. طاهری، عطا (1365). «از ارجان تا لردگان (لردغون)»، مجله آینده، س 12، ش 8 و 7. 
  48. طبری، محمدبن جریر (1375). تاریخ طبری، ج2، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
  49. عزتی، عزت (1364). سیاست­هایجغرافیاییخاورمیانه، تهران: انتشارات دانشکده افسری.
  50. عسکری چاوردی، علیرضا (1392). پژوهش­های باستان­شناسی کرانه­های خلیج فارس، تهران: سبحان نور
  51. عطایی، محمدتقی و زارع، شهرام (1397). «گزارش برنامه مطالعات باستان­شناسی سد چم­شیر»، مجموعه مقالات شانزدهمین گردهمایی سالانه باستان­شناسی ایران، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
  52. علمداری، کوروش (1388). گزارش فصل دوم بررسی­های باستان­شناختی شهرستان بویراحمد، یاسوج: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
  53. گاوبه، هانیس (1359). ارجان و کوه گیلویه، ترجمۀ سعید فرهودی، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
  54. لباف­خانیکی، میثم (1385). «باستان­شناسی زمین­سیما»، باستان­شناسی و مطالعات میان­رشته­ای، س 2، شماره 4.
  55. مستوفی، حمدالله (1362). نزهه­القلوب، بکوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: دنیای کتاب.
  56. مقدسی، محمدبن احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفه­الاقالیم، جلد 1 و 2، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.
  57. میرحیدر، دره (1371). مبانی جغرافیای سیاسی، تهران: انتشارات سمت.
  58. ناصرخسرو (1354). سفرنامه ناصربن خسرو قبادیانی، بکوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: چاپخانه سپهر با همکاری موسسه انتشارات فرانکلین.
  59. ویلی، پیتر (1386). آشیانه عقاب: قلعه­های اسماعیلی در ایران و سوریه، تهران: نشر و پژوهش فرزان­روز.
  60. یاقوت حموی (1380). معجم­البلدان، ترجمۀ علینقی منزوی، ج 1، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
  61. یغمایی، احسان (1387). گزارش فصل دوم بررسی باستان­شناختی شهرستان گچساران، تهران: پژوهشکده باستان­شناسی.

62. Harrison, John Vernon.  (1936). “Kuhgilu: South-West Iran”, The Geographical Journal, year 143, Vol. 88, No. 1.  pp. 20-36.

63. Huff. Ditrich (1987). “Architecture II .Sassanian Period”, year 11, Iran. Vol II, pp. 192-194.