بررسی و تحلیل تاکتیک‌های نظامی عصر صفوی؛ شاه اسماعیل تا شاه عباس اول (1038-907 ق.)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای تخصصی تاریخ ایران دوره اسلامی، استادیار، گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه مازندران، بابلسر.

2 دکترای تخصصی تاریخ ایران دوره اسلامی، استادیار بازنشته، گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه جامع امام حسین(ع)، تهران

چکیده

عوامل متعددی چون عامل ساختاری، سیاسی، اقتصادی و تاکتیکی در قوّت و ضعفِ قوای نظامیِ صفویان مؤثّر بود که هر یک مجالی جداگانه برای ارزیابی می­طلبد. نوشتار حاضر به نقش و تأثیر عامل تاکتیکی در کامیابی­ها و ناکامی­های نظامیِ صفویان پرداخته­ است. در این مقاله، با بهره­گیری از روش تاریخی (توصیفی ـ تحلیلی) می­خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که ارتش صفوی در جنگ­ها از چه تاکتیک­های رزمی استفاده می­کرد و این شیوه­ها در شکست­ها و پیروزی­های نظامیِ صفویان چه نقشی داشت؟ یافته­های تحقیق نشان می­دهد که صفویان عمدتاً با توجه به مقتضیّات زمانی و مکانی، موقعیت آفند یا پدافند، عِدّه و عُدّه و سایر شرایط، تاکتیک­های جنگیِ متناسب با آن را برمی­گزیدند که مهم­ترین آن‌ها عبارت بود از: جنگ­­سلطانی، جنگ­های نامنظم، جنگ قلعه، نبرد شهری و امحاء منابع. گرچه صفویان با درنظرگرفتن جوانب امر، عموماً در اتّخاذ بهترین شیوۀ جنگی، کامیاب بوده­اند، بعضاً شیوه­های نظامیِ برترِ حریف، در کنار بروز برخی اشتباهات محاسباتی و در پی آن، اتّخاذ شیوۀ جنگیِ نامناسب، هزینه­های گزافی برای کشور و حکومت در حوزه­های مختلف در پی داشته است.
 
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating and Analyzing the Military Tactics of the Safavid Era since Shah Ismail to Shah Abbas I (907-1038 AH)

نویسندگان [English]

  • Reza Shajari Ghasem Kheili 1
  • Ebrahim Moshfeghifar 2
1 Corresponding author: PhD in History of Islamic Iran, Assistant Professor, Department of History, Faculty of Humanities and Social Sciences, University of Mazandaran; Email: r.shajari@umz.ac.ir.
2 ** PhD in History of Islamic Iran, Emeritus Professor, Department of History, Faculty of Humanities and Social Sciences, Imam Hossein Comprehensive University; Email: eb.moshfeghifar@gmail.com.
چکیده [English]

Numerous structural, political, economic, and tactical factors were involved in the strengths and weaknesses of the Safavid military forces, each of which requiring a separate evaluation opportunity. The present article focuses solely on the role and influence of the tactical factor in the military achievements and failures of the Safavids. Using a historical (descriptive-analytical) method, it tries to discuss the combat tactics used by the Safavid army and the role of these methods in the Safavid military defeats and victories. The findings show that the Safavids mainly chose their war tactics based on time and space requirements, offensive or defensive positions, number of troops and military equipment and other conditions. The most important of these tactics were regular warfare, irregular warfare, castle warfare, urban battle, and destruction of resources. Although the Safavids were generally successful in adopting the best war method, sometimes superior military methods of the enemy and some miscalculations by the Safavids, and consequently adopting inappropriate war method imposed huge costs to the country and the government in various respects.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • war tactic
  • the Safavid era
  • organized warfare
  1. آقاجری، هاشم و مشفقی­فر، ابراهیم (1389). «تحلیل استراتژی نظامی ایران و مولفه‌های آن درعصر شاه عباس بزرگ»، مطالعات تاریخ فرهنگی، سال اول، شمارۀ چهارم.
  2. آنجوللو و دیگران (1349). سفرنامه­های­ ونیزیان ­در ایران (شش­ سفرنامه)، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران: انتشارات خوارزمی.
  3. ازغندی، علیرضا و روشندل، جلیل (1382). مسائل نظامی و استراتژیک معاصر ایران، تهران: سمت.
  4. افوشته‌ای نطنزی، محمودبن هدایت‌الله (1373). نقاوه الآثار فی ذکر الاخیار در تاریخ صفویه، به­اهتمام احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  5. بوفر، آندره (1366). مقدمه‌ای بر استراتژی، ترجمۀ مسعود کشاورز،‌ تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
  6. بیانی، خان‌بابا (1353). تاریخ نظامی ایران،‌ تهران: ستاد بزرگ ارتشتاران.
  7. بیلیس، جان و دیگران (1369). استراتژی معاصر، نظریات و خط­مشی‌ها، ترجمۀ هوشمند میرفخرایی، ‌تهران:‌ دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
  8. تزو، سن (بی­تا). هنر جنگ، ترجمۀ محمودکی، بی­جا: بی­نا.
  9. جمشیدی، محمد­حسین (1383). مبانی و تاریخ اندیشه نظامی در جهان، تهران: دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران.
  10. جنابدی، میرزابیگ (1378). روضه­الصفویه، به­کوشش غلامرضا مجد­طباطبایی، تهران، افشار یزدی.
  11. حسینی استرآبادی،‌ حسن بن مرتضی (1366). ‌از شیخ صفی تا شاه صفی (تاریخ سلطانی)، به­اهتمام احسان اشراقی، ‌تهران: ‌انشارات علمی.
  12. حسینی صفوی، تهماسب (1343). تذکره شاه تهماسب،‌ به­اهتمام عبدالشکور، برلن: چاپخانه کاویانی.
  13. حسینی قمی، احمدبن شرف­الدین (1383). خلاصه التواریخ، به­تصحیح احسان اشراقی، تهران، ج1، تهران: دانشگاه تهران.
  14. حقی اوزون چارشلی،‌ اسماعیل (1370). تاریخ عثمانی، ترجمۀ وهاب ولی، ‌ج2، ‌تهران: مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  15. خواندمیر، امیرمحمود (1370). ذیل تاریخ حبیب السیر (تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی)، تصحیح و تحشیه محمدعلی جراحی، تهران: ‌نشر گستره.
  16. خواندمیر، غیاث‌الدین­ بن‌ همام‌الدین (1362). تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، زیر نظر محمود دبیرسیاقی، ج 4، ‌تهران: ‌انتشارات قیام.
  17. دلاواله، پیترو (1381). سفرنامه پیترودلاواله، ترجمۀ شعاع­الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
  18. رحیم­زاده­صفوی، علی­اصغر (1341). شرح جنگ­ها و زندگی شاه اسماعیل صفوی، تهران: انتشارات خیام.
  19. رستمی، محمود (1387). فرهنگ واژه­های نظامی، تهران: مروارید.
  20. روملو، حسن­بیک (1370). احسن التواریخ،‌ به­تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات بابک.
  21. سیاقی­نظام (1352). فتوحات همایون، پیرامون فتوحات نظامی زمان شاه عباس، مجله بررسی­های تاریخی، سال هشتم، شماره 1 و 2، تهران: ستاد بزرگ ارتشتاران.
  22. عالم­آرای شاه اسماعیل­ (1384).با مقدمه، تصحیح و تعلیق اصغر منتظرصاحب، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  23. فلسفی، نصرالله (بی­تا). چند مقاله تاریخی وادبی، تهران: انتشارات حمید.
  24. فلور، ویلم (1388). دیوان و قشون در عصر صفوی، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: انتشارات آگاه.
  25. فیگوئروا، دن گارسیا سیلوا (1363). سفرنامه دن گارسیا فیگوئروا، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو.
  26. کمپفر، انگلبرت (1363). سفرنامه کمپفر، ترجمۀ کیکاووس کیانداری، تهران: انتشارات خوارزمی.
  27. مرعشی صفوی، محمدخلیل (1362). مجمع التواریخ در تاریخ انقراض صفویه، به­تصحیح عباس اقبال، تهران: کتابخانه سنایی و طهوری.
  28. مستوفی، محمدمحسن (1375). زبدة التواریخ، تهران: ‌نشر گستره.
  29. منجم­یزدی، جلال­الدین­محمد (1366). تاریخ عباسی، بی­جا: انتشارات وحید.
  30. منشی، اسکندربیک (1377). تاریخ عالم­آرای عباسی، به­تصحیح محمداسماعیل رضوانی، ج2، ‌تهران: ‌دنیای کتاب.
    1. 31.