نقش نظامیان قزلباش در جنگ‌ها و استقرار و تثبیت حکومت شاه اسماعیل اول صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد تاریخ، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

2 دانش‌آموخته دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

3 دانش‌آموخته دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام، کارشناس معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

چکیده

شکل­ گیری نظام­ های سیاسی همواره با حضور و قدرت­ نمایی نظامیان در عرصه پیکار پیوند داشته است. توانایی­ های نظامیان و روحیه سلحشوری آنان در حمایت از خاندان­ های حکومت گر، موجب استقرار قدرت سیاسی در آن خاندان و ثبات نظام سیاسی مستقر می­ شد و سپس با خنثی­ سازی تهدیدات بیرونی (تهاجم دشمنان) و طغیان­ های داخلی، به تثبیت و تداوم آن مدد می­ رساند. در آغاز دولت صفویه نیز نظامیان چه در تأسیس نظام سیاسی و به قدرت رساندن اسماعیل و چه در تثبیت و تداوم قدرت و دولت او، نقش مؤثری داشتند و از کنش­گران اصلی به­ شمار می­ آمدند. در این پژوهش با طرح این پرسش که نظامیان قزلباش چه نقشی در مدیریت جنگ­ ها و تأسیس و تثبیت حکومت شاه اسماعیل اول صفوی (907-930ه.ق./ 1501- 1524م.) داشته­ اند؛ به­ روش توصیفی- تحلیلی و براساس داده­ های منابع کتابخانه­ ای به دنبال بررسیِ نقش این نیروی ایلی در جنگ­ ها و استقرار و تثبیت حکومت نخستین پادشاه سلسله صفویه است. یافته­ های پژوهش نشان داده است که نظامیان قزلباش با مشاوره­ های نظامی، حضور مؤثر در جنگ­ ها علیه حکام داخلی و قدرت­ های همسایه و سرکوب حرکت­ های مخالف، یکی از ارکان اصلی استقرار، تثبیت و تداوم­ بخشی قدرت شاه اسماعیل اول بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Qizilbāsh Military in the Wars, Establishment and Consolidation of the Government of Safavid Shāh Ismāil I

نویسندگان [English]

  • Jahanbakhsh Savagheb 1
  • Farideh Morovati 2
  • Soroush Azadbakht 3
1 Professor of History, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, University of Lorestan , Khoramabad, Iran
2 PhD in Post-Islam History of Iran, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, University of Lorestan, Khoramabad, Iran
3 PhD in Post-Islam History of Iran, Expert of University of Lorestan's Vice Chancellor for Research and Technology, Khoramabad, Iran
چکیده [English]

The formation of political systems has always been linked to the presence and saber-rattling of the military in the field of battle. The capabilities of the military and their spirit of valor in supporting the ruling families established political power in the ruling family and stabilized the political system, and then by neutralizing external threats (enemy attacks) and internal rebellions, they further helped the stabilization and continuity of the political power. At the beginning of the Safavid government, the military played an effective role in both the establishment of the political system and bringing Ismail to power, as well as in the consolidation and continuation of his power and government, and were considered one of the main actors. This research, by posing the question of the role of Qizilbāsh military in the management of wars and the establishment and stabilization of the government of Safavid Shāh Ismāil I (1501-1524), aimed to investigate the role of this tribal force in wars, and in the establishment and consolidation of the rule of the first king of the Safavid dynasty using a descriptive-analytical method. The findings of the research shows that Qizilbāsh forces, with their military advice, effective presence in wars against internal rulers and neighboring powers, and suppression of opposition movements, were one of the main pillars of establishing, stabilizing, and perpetuating Shāh Ismāil I's power.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shāh Ismāil I
  • The military
  • Qizilbāsh
  • war
  • Safavid government
  • آنجوللو، جووان ماریا (1381). سفرنامه، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
  • ابن­خلدون، عبدالرحمن (1388). مقدمه ابن­خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی.
  • امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم (1383). فتوحات شاهی، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  • اوزون چارشلی، اسماعیل حقی (1370). تاریخ عثمانی، ترجمه وهاب ولی، ج2، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  • بازرگان ونیزی (1381). سفرنامه در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
  • بدلیسی، شرف­خان­ (1377). شرفنامه، به­اهتمام ولادیمیر ولییامینوف زرنوف، تهران: اساطیر.
  • بیات، اروج­بیگ (1338). دون ژوان ایرانی، با یادداشت­های لسترنج، ترجمه مسعود رجب­نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ (1362). اسلام در ایران، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام.
  • پیگولوسکایا، ن.و. و دیگران (1354). تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم میلادی، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام.
  • ثواقب، جهانبخش و علی خورسندی (1400). «نقش نظامیان در سیاست خارجی شاه اسماعیل اول صفوی»، تاریخ روابط خارجی، سال 22، شماره87.
  • جنابدی، میرزابیگ حسن (1378). روضه­الصفویه، به­کوشش غلامرضا طباطبایی­مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
  • جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل [مجهول­المؤلف] (1364). مقدّمه الله­دتا مضطر، اسلام­آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
  • حسنی، عطاءالله (1394- 1395). «قزلباش اصطلاح منفور عصر شاه اسماعیل؛ زمینه‌های پدیداری اصطلاح قزلباش و پی‌آمدهای ناشی از به‌کارگیری آن»، تاریخ ایران، شماره 19(5/77).
  • حسینی استرآبادی، حسن­بن مرتضی (1366). از شیخ صفی تا شاه صفی از تاریخ سلطانی، به­اهتمام احسان اشراقی،‌ تهران: علمی.
  • الحسینی، خورشاه­بن قباد (1379). تاریخ ایلچی نظام­شاه، تصحیح محمدرضا نصیری و کوئیچی هانه­دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  • حسینی، سجاد (1396). «سیر تطور معنایی واژه قزلباش»، مطالعات تاریخ اسلام، سال نهم، شماره32.
  • خنجی اصفهانی، فضل­الله­بن روزبهان (1382). تاریخ عالم­آرای امینی، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
  • خواندامیر، امیرمحمود (1370). تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، تصحیح محمدعلی جراحی، تهران: گستره.
  • خواندمیر، غیاث­الدین (1353). تاریخ حبیب­السیر، تصحیح زیرنظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.
  • دوغلات، میرزا محمدحیدر (1383). تاریخ رشیدی، تصحیح عباسقلی غفاری­فرد، تهران: میراث مکتوب.
  • رضایی، زهرا؛ جدیدی، ناصر و محمدکریم یوسف‌جمالی (1399). «نقش قزلباشان در تعیین جانشینی پادشاهان صفویه تا پایان حکومت شاه عباس اول (907-1038ه.ق.)»، سخن تاریخ، دوره چهاردهم، شماره31.
  • روملو، حسن­بیگ (1384). احسن­التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
  • رویمر، هانس روبرت (1380). ایران در راه عصر جدید: تاریخ ایران از 1350 تا 1750، ترجمه آذر آهنچی، تهران: دانشگاه تهران.
  • رویمر، هانس روبرت (1366). «قزلباش­ها بنیانگزاران و قربانیان حکومت صفوی»، ترجمه مجید جلیلوند، آینده، سال سیزدهم، شماره1.
  • زنو، کاترینو (1381). سفرنامه، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
  • سالاری شادی، علی (1388). «بررسی نقش شاه اسماعیل در ایجاد حکومت صفوی»، تاریخ ایران و اسلام، دانشگاه لرستان، سال سوم، شماره6.
  • سالاری شادی، علی (1393). «نقد و بررسی نظریه‌های موجود درباره تشکیل حاکمیت صفوی»، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، سال پنجم، شماره9.
  • سومر، فاروق (1371). نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی، ترجمه احسان اشراقی و محمدتقی امامی، تهران: گستره.
  • سیدبنکدار، مسعود (1395). «بررسی جایگاه و عملکرد تاج قزلباش در تحولات سیاسی دوره صفویه»، شیعه‌شناسی، سال چهاردهم، شماره56.
  • سیوری، راجر (1372). ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
  • سیوری، راجر(1382). تحقیقاتی در تاریخ ایران عصر صفوی، ترجمه عباسقلی غفاری­فرد و محمدباقر آرام، تهران: امیرکبیر.
  • شیرازی، عبدی­بیگ نویدی (1369). تکمله­الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: نی.
  • عالم­آرای شاه اسماعیل [مجهول­المؤلف](1384). تصحیح اصغر منتظرصاحب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • عالم­آرای صفوی [مجهول­المؤلف] (1363). به­کوشش یدالله شکری، تهران: اطلاعات.
  • عقیلی، احمد (1395). «تحلیل عملکرد تاریخی قزلباش، قبل و بعد از تشکیل حکومت صفوی»، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دوره دهم، شماره18.
  • غفاری قزوینی، قاضی احمد (1342). تاریخ جهان­آرا، تهران: کتابفروشی حافظ.
  • فریدون­بیگ، احمد فریدون توقیعی (1274ق). منشآت­السلاطین، استانبول: بی­نا.
  • قاسمی حسینی گنابادی، محمدقاسم (1387). شاه اسماعیل­نامه، تصحیح جعفر شجاع­کیهانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.
  • قزوینی، یحیی­ (1386). لب­التواریخ، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  • قمی، قاضی احمد (1383). خلاصه­التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
  • کرمعلی، اکرم؛ معینی، مینا و مجتبی ذهابی (1400). «مورخان و روایت آنان از نخستین مواجهه‌های شاه- قزلباش در تاریخ‌نگاری صفویه»، مطالعات تاریخ اسلام، سال سیزدهم، شماره 49.
  • مجیرشیبانی، نظام­الدین (1346). تشکیل شاهنشاهی صفویه احیاء وحدت ملی، تهران: دانشگاه تهران.
  • منشی قزوینی، بوداق (1378). جواهرالاخبار، تصحیح محسن بهرام­نژاد، تهران: میراث مکتوب.
  • منشی، اسکندربیگ (1377). تاریخ عالم­آرای عباسی، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
  • منشی، محمدیوسف (1380). تذکره مقیم­خانی، تصحیح و تحقیق فرشته صرافان، تهران: میراث مکتوب.

  -     منصوری، فیروز (1354). «پژوهشی درباره قزلباش»، بررسی­های تاریخی، سال دهم، شماره4.

  • مینورسکی (1368). سازمان اداری حکومت صفوی، ترجمه مسعود رجب­نیا، تهران: امیرکبیر.
  • نوایی، عبدالحسین (1368). شاه اسمعیل صفوی، تهران: ارغوان.
  • واله اصفهانی، محمدیوسف (1372). خلدبرین، به­کوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.