اهداف نظام‌الملک از ایجاد گروه غلامان نظامیه و تأثیر این گروه در جریانات سیاسی عصر سلجوقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار ،گروه تاریخ ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی ، یاسوج، ایران

2 استادیار ،گروه ادبیات ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی ، یاسوج، ایران

چکیده

خواجه نظام ­الملک طوسی وزیر نامدار عصر سلجوقی که وزارت دو تن از سلاطین این سلسله یعنی آلب ارسلان (455- 465ه.ق) و ملکشاه ( 465- 485 ه.ق) را به مدت سی سال بر عهده داشت، نقشی برجسته در سازمان­دهی و ادارۀ حکومت سلجوقی ایفا می­ کرد. یکی از مهم­ترین اقدامات او ایجاد ارتشی شخصی بود که از آن با عنوان غلامان نظامیه یاد شده­ است. این گروه سازمان یافته که از غلامان خریداری شده توسط نظام­ الملک تشکیل شده بود، مستقیماً تحت فرمان وزیر انجام وظیفه می­ کردند. آنان -به­ ویژه پس از مرگ خواجه نظام­ الملک- حدود یک دهه از مهم­ترین گروه­ های تأثیرگذار در جریانات و وقایع سیاسی عصر سلجوقی بودند. این پژوهش  با روش توصیفی– تحلیلی و با بهره­ گیری از منابع دست اول عهد سلجوقی تلاش می­ کند به این سوال پاسخ دهد که هدف و انگیزۀ خواجه نظام­ الملک از ایجاد گروه غلامان نظامیه چه بوده و این گروه چه نقشی در جریانات سیاسی عصر سلجوقی ایفا نموده­ اند؟
 یافته­ های پژوهش بیان­گر آن است که نا امنی موجود در جایگاه دیوان­ سالاران در سلسله­ی ماقبل سلجوقی (غزنویان) و در عهد سلجوقیان، نظام­الملک را برآن داشت تا با تشکیل نیرویی  نظامی، مستقل از سلطان سلجوقی، جایگاه خود را  به‌عنوان یک دیوان سالار قدرتمند تبیث و تضمین کند. این گروه پس از مرگ خواجه نیز حضوری تأثیرگذار در جریان­های سیاسی عصر  سلجوقی ایفا کردند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Nizam al-Mulk's Aims in Creating a Group of Nizamiyeh Slaves and the Impact of this Group on the Political Currents of the Seljuk Era

نویسندگان [English]

  • Ali Rezaeian 1
  • Qasem Salari 2
1 Assistant Professor, Department of History, Yasouj University, Yasouj, Iran
2 Assistant Professor, Department of Pesian Litrature, Yasouj University, Yasouj, Iran
چکیده [English]

Khajeh Nizam al-Mulk Tusi, the famous minister of the Seljuk era, served as ministers of two kings of the dynasty, namely Alb Arslan (1067-1077) and Malik-Shah (1077-1097) for thirty years and played the main role in organizing and managing the Seljuk government. One of his most important measures was creating an army referred to as the Nizamiyeh slaves. This organized group, consisting of slaves bought by Nizam al-Mulk, operated directly under the command of the minister. Particularly after the death of Nizam al-Mulk, they were one of the most influential groups in the political events of the Seljuk era for about a decade. This research tried to answer the question of the purpose and motivation of Khajeh Nizam al-Mulk in creating a group of military slaves as well as the role they played in the political currents of the Seljuk era, using a descriptive-analytical method and utilizing first-hand sources of that time. The findings of the study indicate that the insecurity in the position of bureaucrats in the pre-Seljuk dynasty, i.e. the Ghaznavids, and in the Seljuk era urged Nizam al-Mulk to establish an independent military force to stabilize his position as a powerful bureaucrat. This group also appeared influential in the political currents of the Seljuk era after Khajeh's death.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Seljuks
  • Nizam al-Mulk
  • Nizamiyeh slaves
  • Mu'ayyid al-Mulk
  • ابن­اثیر، عزالدین­ ابی­الحسن علی ­بن ابی­الکرم (1368). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه علی هاشمی حائری و ابوالقاسم حالت، تهران: مطبوعات علمی.
  • ___________ (1385ه.ق/1965م). الکامل فی­التاریخ، بیروت: دارالصادر.
  • ابن­جوزی، ابی­الفرج عبدالرحمان بن علی (1359ه.ق). المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، حیدر آباد دکن: دائره المعارف عثمانیه.
  • ابن خلدون ،عبدالرحمان محمد(1370) العبر، تاریخ ابن خلدون ، ترجمه عبد المحمد آیتی ، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی(پژوهشگاه).
  • ابن­فندق، ابوالحسن علی­بن زید بیهقی (1361). تاریخ بیهق، تهران: کتابفروشی فروغی.
  • باسورث، کلیفورد ادموند (1362). تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
  • بنداری اصفهانی، فتح بن علی (1356). زبده النصره نخبه العصره، ترجمه محمد حسین جلیلی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
  • بویل، ج.ا و دیگران (1371). تاریخ ایران کمبریج، جلد پنجم، ترجمه­ی­ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
  • ثروت، منصور (1367). خرد نامه، تهران: امیر کبیر.
  • حسینی، صدرالدین ابولحسن علی ا­بن ناصر ابن علی (1380). زبده التواریخ، ترجمه­ی رمضانعلی روح الهی، تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی.
  • خواندمیر، غیاث­الدین ابن همام­الدین (1355). دستور الوزرا، تصحیح سعید نفیسی، چاپ دوم، تهران: اقبال.
  • دفتری، فرهاد (1386). تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه­ فریدون بدره­ای، چاپ پنجم، تهران: نشرو پژوهش فرزان روز.
  • راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1363). راحه الصدور و آیه السرور، تصحیح عباس اقبال، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی.
  • رضاییان، علی(1377). «نقد و نظر در باب سلجوق نامه»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره­ی 8.
  • سمعانی، ابوسعید ­عبدالکریم محمدبن منصور التمیمی (1382ه.ق/1962م). الانساب، تحقیق عبدالرحمان بن یحیی بن المعلمی الیمانی، حیدر آباد: انتشارات مجلس، دائره المعارف عثمانیه.
  • عروضی­سمرقندی، نظامی (1372). چهار مقاله، تصحیح محمد قزوینی، تهران: انتشارات جام.
  • طباطبایی، محمدجواد (1395). خواجه نظام الملک طوسی، گفتار در تداوم فرهنگی ایران، تهران: انتشارات نگاه معاصر.
  • طوسی، نصیرالدین (1373). اخلاق ناصری، چاپ پنجم، تهران: انتشارات خوارزمی.
  • عقیلی، سیف­الدین حاجی ابن­نظام (1364). آثار الوزرا، تصحیح میرجلال­الدین حسینی ارموی، تهران: انتشارات اطلاعات.
  • کانپوری، عبدارزاق(1350). زندگانی ابوعلی حسن­بن علی بن اسحاق طوسی یا خواجه نظام­الملک، ترجمه­ مصطفی طباطبایی، تهران: مجله ماهور.
  • کسایی، نورالله (1363). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، چاپ دوم، تهران: انتشارات امیر کبیر.
  • لمبتن، آن (1382). تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه­ یعقوب آژند، تهران: نشر نی.
  • مستوفی، حمدالله (1362). تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر..
  • منشی­کرمانی، ناصرالدین (1364). نسائم الاسحار من لطائم الاخبار، تصحیح میرجلال الدین حسینی ارموی، چاپ دوم، تهران: اطلاعات.
  • مینوی، مجتبی (1335). «از خزائن ترکیه»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال چهارم، شماره 2.
  • نخجوانی، هندوشاه(1357). تجارب­السلف، تصحیح عباس اقبال، چاپ سوم، تهران: کتابخانه طهوری.
  • نظام­الملک، ابوعلی حسن بن علی (1356). سیرالملوک، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
  • وشمگیر زیاری، کیکاووس ­بن­اسکندر (1380). به تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ یازدهم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  • همدانی، رشیدالدین فضل­الله (1338). جامع التواریخ (تاریخ اسماعیلیان)، تصحیح محمد روشن، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب .
  • نیشابوری، ظهیرالدین (1332) . سلجوقنامه، تهران: خاور.
  • E. Bosworth (1988)."BARDA and BARDA-DĀRI", (part v. Military slavery in Islamic Iran), in: Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 7, pp. 774-776. Also available online: https://www.iranicaonline.org/articles/barda-v.