جستاری درباره‌ منصب «عارض»ِ لشکر و درنگی در پیشینه‌ی تاریخی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

  در سازمان اداری برخی از حکومت‌های اسلامی «عارض» لشکر منصبی متداول بوده­است. بااینکه اصطلاح یادشده واژه‌ای عربی است، در تشکیلات اداری و سازمان لشکری خلافت عباسی به­ کار نرفته و تنها در حکومت‌های ایرانی برخاسته در شرق سرزمین‌های خلافت عباسی رواج داشته­است. ازاین‌رو این پرسش مطرح است که آیا این منصب از نظر سرشت و ماهیت، ویژه حکومت­های ایرانی برخاسته از دل خلافت عباسی بوده­است؟ و این فرضیه مطرح می‌شود که به نظر می‌رسد «عارض» برخاسته و برگرفته از سازمان اداری روزگار فرمانروایی ساسانی در ایران باستان بوده؛ گویا هم کارکردها و وظایف آن در دوره پس از اسلام، در میان حکومت‌های ایرانی سر برآورده در سرزمین‌های شرق خلافت عباسی پیوستگی یافته است. این پژوهش با هدف روشن کردن ریشه‌های تاریخی اصطلاح و منصب «عارض» و به­ شیوه­ی توصیفی و تحلیلی انجام‌ شده­است. بنابر یافته‌های پژوهش، گزارش معتبری در دست است که نشان می‌دهد منصب عارض دست‌کم از نمونه متداول در روزگار انوشیروان ساسانی یا نمونه‌ای همانند آن برگرفته ‌شده­است؛ و نیز از آغاز حکمرانی صفاریان به ‌کار رفته و بدین­ترتیب در دوره اسلامی پیوستگی یافته ­است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Army Rank of Ᾱareḍ and Its Historical Background

نویسنده [English]

  • Yazdan Farrokhi
Associate Professor, Department of History, Payame Noor University, Tehran, Iran
چکیده [English]

In the history of the administrative organization of some Islamic governments, it has been common to have “Aareḍ” (a commander parading the troops as registrar) as an army rank. Although the mentioned term is an Arabic word, it was not used in the administrative organization and military organization of the Abbasid Caliphate, and it was popular only in the Iranian governments formed in the east of the territories of the Abbasid Caliphate. Therefore, we might ask whether this position was specific to the Iranian governments emerged in the heart of the Abbasid Caliphate. This hypothesis is thus proposed that it seems that “Aareḍ” arose and was derived from the administrative organization of the time of the Sassanid rule in ancient Iran, and it seems that its functions and duties in the post-Islamic period continued among the Iranian governments in the lands east of the Abbasid Caliphate. This article aims to clarify the historical roots of the term and position of "Aareḍ" in a descriptive and analytical way. According to the findings of this research, there is an authentic report that shows that “Aareḍ” as a military rank has at least been taken from a common example in the days of Anushirvan Sassanid or a similar example, and it has been used since the beginning of the rule of the Saffarid and has accordingly continued to be used in the Islamic era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ᾱareḍ
  • aarḍ
  • army
  • administrative organization
  • Iranian governments
- ابن­اثیر، عزالدین ابوالحسن علی(1965). الکامل فی التاریخ‏، بیروت، دار صادر.
-ابن­خلکان، شمس‌الدین احمد (1414ق). وفیات الاعیان و انباء ابناءالزمان، تصحیح احسان عباس، بیروت: دار الثقافت.
-ابن­زبیدی(1414). تاج العروس من جواهر القاموس، تصحیح علی شیری، بیروت: دارالفکر.
-ابن­مسکویه، احمد بن علی(1376). تجارب الامم، ترجمه علی‌نقی منزوی، تهران: سروش.
-ابن­منظور، محمد بن مکرم‏(1374).  لسان العرب‏، بیروت‏: دار صادر.
-اسدی طوسی(1355). لغت فرس، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران: طهوری.
-اشپولر، برتولد(1380). تاریخ مغول در ایران، ترجمه محمود میر آفتاب، تهران: علمی فرهنگی.
-اقبال آشتیانی، عباس(1338). وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، به اهتمام محمد تقی دانش پژوه و یحیی ذکاء، تهران: دانشگاه تهران.
-انوری، حسن(1355). اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی، تهران: طهوری.
-انوری، حسن(1381). فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.
-بارتولد، واسیلی ولادمیرویچ(1387). ترکستان نامه یا ترکستان در عهد هجوم مغول، تهران: طهوری.
-بلعمی، ابوعلی(1378). تاریخ‌نامه طبری، تصحیح محمد روشن، تهران: سروش.
-بناکتی، ابو سلیمان داود بن ابى الفضل محمد(1348). روضه اولى الالباب فی معرفه التواریخ و الانساب، تاریخ بناکتى‏، تصحیح جعفر شعار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین(1374). تاریخ بیهقی، تصحیح خلیل خطیب رهبر، تهران: مهتاب.

-تکمیل همایون، ناصر(1375). «علم شمارش و کاربردهای تاریخی آن در ایران بعد از اسلام»، فصل‌نامه جمعیت، شماره 15 و 16، ص 13-26.

-جوهری، اسماعیل بن حماد(1407ق ). الصحاح، تصحیح احمد عبدالغفور، بیروت: دار العلم للملایین‏.
-جوینی، عطاملک(1385). تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح محمد قزوینی، تهران: جهان کتاب.
-جهشیاری، محمد بن عبدوس(1408ق ). کتاب الوزراء و الکتاب، تصحیح حسن الزین، بیروت: دارالفکر حدیث.
-خسروبیگی، هوشنگ(1388). سازمان اداری خوارزمشاهیان، تهران: فرهنگستان زبان فارسی.
-خطیب کرمانی، حسن(1362). مخلص اللغات، تصحیح سید محمد دبیر سیاقی و غلامحسین یوسفی، تهران: علمی فرهنگی.
-خوارزمی، محمد بن احمد(2008). مفاتیح العلوم، تصحیح عبدالامیر اعسم، بیروت: دار المناهل.
-دایره المعارف بزرگ اسلامی(1374). «آل ابی جراده»، تهران: بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج1، ص544-547.
-دهقان، معصومه(1397). «بررسی تشکیلات نظامی و جایگاه ارتش در خلافت فاطمی مصر»، مطالعات تاریخی جنگ، دوره دوم، شماره چهارم، زمستان، ص 77-94.
-دینوری، ابوحنیفه(1368). الأخبار الطوال، تصحیح عبدالمنعم عامر و جمال‌الدین شیال‏، قم: منشورات الرضى‏.
- ذکاء، یحیی(1352). «سان و رژه از آغاز تاریخ ایران تا روزگار ساسانیان»، در پیشینه سان و رژه در ایران، تهران: وزارت فرهنگ و هنر، ص1 تا 15.
-زیدان، جرجی(1372). تاریخ تمدن اسلامی، ترجمه علی جواهر کلام، تهران: امیرکبیر.
-سجادی، سید صادق(1390). «جیش، دیوان»، در دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 19، ص149-155.
­-سجادی، سید صادق(1399). وزارت و دیوان‌سالاری ایرانی در عصر اسلامی، تهران: موقوفات دکتر محمود افشار و سخن.
-صابی، هلال بن محسن(1958). الوزرا: تحفه الامرا فی تاریخ وزرا، تصحیح عبدالستار احمد فراج، قاهره: مکتبه الاعیان.
-صفاکیش، حمیدرضا و مومنی ها، امیر احمد(1395). «واکاوی دیوان جیش در قرن اول هجری»، فصلنامه تاریخ، دوره 11، شماره 40، ص 74-86.
-طبری، محمد بن جریر(1387ق). تاریخ الامم و الملوک، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.
-ظهیری نیشابوری(1400). سلجوق نامه، تصحیح الکساندر مورتن، تهران: میراث مکتوب.
-عوفی، سدیدالدین(1386). جوامع الحکایات و لوامع الروایات، تصحیح امیر بانو مصفا و مظاهر مصفا، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-غفرانی، علی(1392). «دیوان جند»، در دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دانشنامه جهان اسلام، ج18،ص670-673.
-فراهیدی، خلیل بن احمد(1410). کتاب العین، تصحیح مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم: هجرت.
-فردوسی، ابوالقاسم حسن(1371). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، کالیفرنیا و نیویورک: بنیاد میراث ایران.
-قائم‌مقامی، جهانگیر(1352). «سان و رژه در شاهنشاهی ایران؛ بخش سوم: از ایلخانان تا زمان حاضر»، در پیشینه سان و رژه در ایران، تهران: وزارت فرهنگ و هنر، ص57 تا 110.
-کاتب بغدادی، قدامه بن جعفر(1981). الخراج و صناعه الکتابه، محمد حسین زبیدی، بغداد: دار الرشید للنشر.
-قرشی، جمال(1397). صراح من الصحاح، ترجمه و تصحیح  محمدحسین حیدریان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-قلقشندی، احمد بن عبدالله(1987). صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء، قلقشندى‏، محمدحسین شمس‌الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
-کرمینی، علی بن محمد(1385). تکمله الاصناف، تصحیح علی رواقی و سیده زلیخا عظیمی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-کریستن سن، آرتور(1379). تاریخ ایران در دوره ساسانیان، ترجمه غلامرضا رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
-گردیزی، عبدالحی(1384). زین الاخبار، تصحیح رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-ماوردی، ابوالحسن علی(2006). احکام السلطانیه، تصحیح احمد جاد، قاهره: دارالحدیث.
-ناجی، محمدرضا(1378). تاریخ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان، تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ اسلامی.
-نخجوانی، محمد بن هندو شاه(1355). صحاح الفرس، تصحیح عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-نولدکه، تئودور(1358). تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در عهد ساسانیان، ترجمه عباس زریاب، تهران: انجمن آثار ملی.
-همدانی، رشیدالدین فضل‌الله(1386). تاریخ آل سلجوق، تصحیح محمد روشن، تهران: میراث مکتوب.
-Bala, Anu(2019).“Military System of Early Turkish Rule in Northern India”, Pramana Research Journal, Volume 9, Issue 2, p.306-320.
-Barthold, W (1968). Turkestan Down to the Mongol Invasion, translated & edited by W. Minorsky, London: Messrs. Luzac and Company LTD.
-Bosworth, C.E(1969), An Alleged Embassy from the Emperor of China to the Amir Naṣr b. Aḥmad: A Contribution to Sâmânid Military History, Yād-nāma-ye Īrānī-e Minorski,ed. M. Mīnovī and Ī. Afšār, Tehran.
-Bosworth, C.E(1986). “ārez”, in Eencyclpedia Iranica, Vol. II, Fasc. 4, pp. 393-394.
-Bosworth, C.E(1997). “Isti῾rād, ῾Arz”, in Encyclopedia of Islam, Leiden: Brill, p.265-269.
-Daryaee, Touraj(2000). “Bābak”, Encyclopedia Iranica, available on: https://www.iranicaonline.org/articles/babak-2-6th-cent
-Lambton, A.K.S(1969). The Internal Structure of the Saljuq Empire,” in Camb. Hist. Iran V, pp. 203-282.
-Lambton, A.K.S(1988). Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects of Administrative, Economic and Social History, London: I. B. Tauris.
-Nöldeke, T, 1879, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leyden: Brill.
-Raza, S. J(1991). “Ghaznavid origins of the administrative institution of the Delhi sultanate”. Proceedings of the Indian History Congress, vol.52, p. 232–241.